در فیلم نیمه پنهان پیام مهم‌تر است یا درام؟
۳ مرداد سالگرد اکران این فیلم مهم میلانی است
در آغاز دوران معروف به اصلاحات، تهمینه میلانی فیلمساز شناخته‌شده‌ای بود. یکی از آثار او (دیگه چه خبر؟) به پرفروش‌ترین فیلم سال نمایش خود تبدیل شده بود و دیگر آثار او نیز عموما بحث‌هایی را میان منتقدان ایجاد کرده بودند. اما با دو زن بود که میلانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فیلمسازان سینمای ایران شناخته شد. بازتر شدن فضا، فرصت را برای بیان حرف‌هایی جدید (از جمله بحث‌های فمینیستی پیرامون حقوق سرکوب‌شده زنان) فراهم کرده بود و میلانی یکی از مهم‌ترین آثار را در این زمینه ساخت. نیمه پنهان، فیلمی بود که میلانی پس از موفقیت‌های دو زن ساخت و بنابراین از زمان تولید این فیلم، انتظارات زیادی برای مواجهه با آن وجود داشت. نیمه پنهان نتوانست موفقیت دو زن را تکرار کند هرچند باز هم به یکی از فیلم‌های بحث‌برانگیز سال اکران خود تبدیل شد. ۳ مرداد، سالگرد اکران فیلم نیمه پنهان است، به این مناسبت نگاهی به چکیده نظرات منتشرشده در مورد این فیلم انداخته‌ایم.
داستان فیلم نیمه پنهان
داستان کامل فیلم نیمه پنهان تهمینه میلانی از این قرار است؛ وکیلی بهنام خسرو محتشم برای رسیدگی به پرونده شکایت یک زنِ زندانی که از رییس‌جمهور تقاضای کمک کرده روانه شیراز می‌شود. او در چمدان خود دفتر خاطرات همسرش فرشته صمیمی را می‌یابد که از گذشته‌های دور برایش نوشته است. فرشته در ابتدای نامه‌اش با اشاره به هفده سال زندگی مشترکش با خسرو به لزوم شناخت بیشتر همسرش نسبت به گذشته‌اش تاکید می‌کند. او در نامه‌اش شرح می‌دهد که چگونه در ابتدای انقلاب از شهرستان به تهران آمد و مدتی بعد تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته فلسفه آغاز کرد. او همزمان با تعدادی از دوستانش وارد جریانات چپ سیاسی می‌شود و همزمان به عشق روزبه جاوید، منتقد و نویسنده و سردبیر یک فصلنامه ادبی که مرد پابه‌سن‌گذاشته‌ای است گرفتار می‌شود.
شیفتگی فرشته نسبت به جاوید چنان است که همه دوستان فرشته به راز این عشق پی می‌برند هرچند نسرین، سردسته گروه، معتقد است که عشق نباید بحث اصلی آنها باشد. فرشته به دیدار جاوید در دفتر محل کارش می‌رود و جاوید که با عقاید تند سیاسی فرشته چندان موافق نیست تلاش می‌کند تا دریچه تازه‌ای از زندگی بر روی او باز کند. فرشته به‌دعوت جاوید به یک میهمانی می‌رود ولی قادر نیست خود را با دیگران تطبیق دهد. درحالی‌که بسیاری از دوستان فرشته به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی به زندان افتاده‌اند، جاوید به فرشته پیشنهاد می‌کند با هزینه او به انگلستان برود. مدتی بعد فرشته درمی‌یابد جاوید همسری بهنام خانم شفیع دارد که در کارهای خیریه فعالیت می‌کند. فرشته به دیدار همسر جاوید می‌رود. خانم شفیع از او می‌خواهد که قول دهد دیگر شوهر او را نبیند. در این دیدار فرشته به حقیقت دیگری هم دست می‌یابد. جاوید سال‌ها قبل عاشق دختری بهنام ماه‌منیر بوده که شباهت فوق‌العاده‌ای به فرشته داشته و دوستی جاوید با فرشته، درواقع به‌نوعی زنده‌شدن خاطرات گذشته است. فرشته که از همه این قضایا شوکه شده تلاش می‌کند تا زندگی تازه‌ای را بدون وجود جاوید آغاز کند. او در ضمن ناگهداری یک زن مسن را بر عهده می‌گیرد؛ زنی که بعدها مادر شوهر او می‌شود.
عوامل اصلی و بازیگران فیلم نیمه پنهان
نویسنده و کارگردان: تهمینه میلانی (براساس کتاب بعد از عشق نوشته فریده گلبو)/ مدیر فیلمبرداری: محمود کلاری/ مدیر تولید: جهانگیر کوثری/ تدوین: بهرام دهقانی/ موسیقی: امیر معینی/ صدابردار: پرویز آبنار/ طراح صحنه و لباس: ایرج رامین‌فر/ تهیه‌کنندگان: محمد نیک‌بین و تهمینه میلانی/ بازیگران: نیکی کریمی، محمد نیک‌بین، آتیلا پسیانی، آفرین عبیسی، اکبر معززی، مریم کاظمی، نازنین فراهانی، مریم بوبانی
دستاوردها و آمار فروش فیلم نیمه پنهان
فیلم نیمه پنهان در نوزدهمین دوره جشنواره فجر مورد توجه قرار نگرفت و تنها نامزد سیمرغ بلورین بهترین صدابرداری (پرویز آبنار) شد.
در پنجمین دوره جشن سینمای ایران (جشن خانه سینما) در سال ۸۰، نیمه پنهان نامزد ۳ جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن (نیکی کریمی)، بهترین بازیگر نقش مکمل زن (آفرین عبیسی) و بهترین عکس فیلم (غوغا بیات) شد که هیچ‌کدام را دریافت نکرد.
در پنجمین دوره جشن سینمایی دنیای تصویر (جشن حافظ) هم نیمه پنهان نامزد ۳ جایزه شد: بهترین صدابرداری و صداگذاری (پرویز آبنار و مسعود بهنام) و دو نامزدی در رشته بهترین بازیگر زن (نیکی کریمی و آفرین عبیسی) که از این میان نیکی کریمی توانست تندیس حافظ را به‌دست بیاورد.
نیمه پنهان از ۳ مرداد ۱۳۸۰ به‌طور عمومی اکران شد و نتوانست به موفقیت دو زن نزدیک شود به‌طوری‌که با جذب ۴۲۶ هزار و ۹۲۸ مخاطب در رتبه پانزدهم پرمخاطب‌ترین فیلم‌های سال قرار گرفت.
مرور کارنامه و آمار فروش فیلم های نیکی کریمی
نقد و بررسی منتقدان قدیمی درباره فیلم نیمه پنهان
آیا تهمینه میلانی در فیلم نیمه پنهان توانسته بود اصول و قواعد دراماتیک را به‌شکل مناسبی رعایت کند؟ پاسخ بسیاری از منتقدان به این پرسش، منفی بود. آنها با دقت به جزییات دراماتیک نیمه پنهان پرداختند و انتقادات زیادی را متوجه این فیلم دانستند. نیما حسنی‌نسب در یادداشت جشنواره‌ای خود در شماره ۲۶۶ ماهنامه فیلم (اسفند ۱۳۷۹) علت این میزان توجه منتقدان به جزییات نیمه پنهان را ناشی از اتفاقی دانست که برای دو زن رخ داده بود. هنگام نمایش دو زن در جشنواره فیلم فجر، منتقدان استقبال فراوانی از فیلم کردند و حتی این فیلم، بالاتر از چند اثر مطرح، به‌عنوان فیلم برگزیده منتقدان ماهنامه فیلم از هفدهمین دوره جشنواره فجر برگزیده شد. اما پس از اکران عمومی و در نگاه دوباره، بسیاری از منتقدان متوجه ضعف‌های عدیده‌ای در فیلم شدند و نظرشان را در مورد دو زن تغییر دادند. به‌عقیده حسنی‌نسب، این اتفاق عملا به‌ضرر نیمه پنهان تمام شد: «موفقیت گسترده دو زن نزد منتقدان هنگام نمایش در جشنواره و تغییر عقیده محسوس آنها هنگام نمایش عمومی، باعث شد نیمه پنهان دقیق‌تر و با حساسیت بیشتری دیده شود و این قضیه اصلا به‌نفع فیلم تمام نشد.»
نیما حسنی‌نسب: «فیلم بار عمده داستان‌پردازی و اطلاع‌رسانی را به دوش نامه‌ای می‌گذارد که زن برای همسرش می‌نویسد و عجیب اینکه میلانی هیچ تلاشی برای مصور کردن و صحنه‌پردازی این متن طولانی نکرده است»
انتقادات منتقدان از جنبه‌های سینمایی نیمه پنهان، حوزه‌های مختلفی را دربر می‌گرفت. ناصر صفاریان در شماره ۲۶۶ ماهنامه فیلم در مورد نیمه پنهان چنین نوشت: «فیلم تهمینه میلانی به دختران عضو یا هوادار گروه‌های چپ در سال‌های اول انقلاب می‌پردازد. دخترانی با اورکت سبز و اندیشه‌های بزرگ. اما این دختران جوان، برخلاف همتاهای واقعی‌شان همگی چهره‌های بزک‌کرده و زیبا دارند و در کافه بحث ایدئولوژیک می‌کنند. اصلا به واقعیت بیرون کاری ندارم، و می‌خواهم به خود فیلم استناد کنم. فرشته از مسئول گروه می‌پرسد که چرا نمی‌تواند آرایش کند، و آن‌وقت می‌بینیم بازیگر نقش فرشته که دارد این سوال را می‌پرسد، چهره‌اش آرایش‌کرده است.»
مصطفی جلالی‌فخر در همین شماره ماهنامه فیلم، پس از اشاره به مباحث سیاسی مطرح‌شده در نیمه پنهان، به این نتیجه رسید که برای تهمینه میلانی بیان این حرف‌ها مهم‌تر از ساختار دراماتیک بوده است: «این حرف‌ها آن‌قدر ذهن فیلمساز را به خود مشغول کرده‌اند که کمتر به جایگاه دراماتیک این حرف‌ها و نشانه‌ها فکر کرده است. درواقع نیمه پنهان بیش از آن‌که سینمایی باشد، ژورنالیستی‌ست و همین باعث عدم استقبال منتقدان از فیلم شد.»
نیما حسنی‌نسب پس از اکران عمومی نیمه پنهان یادداشتی در شماره ۲۷۳ ماهنامه فیلم (شهریور ۱۳۸۰) نوشت و مشکلات قابل ردیابی در نیمه پنهان را فهرست کرد. یکی از این مشکلات، استفاده چندباره از عنصر تصادف برای مواجهه شخصیت‌ها است: «منطق تصادف (با همه پیشینه‌هایی که در روایت قصه از آن به‌خاطر داریم) در شکل‌گیری رابطه نقش اصلی را دارد: برخورد اتفاقی در کافه درحالی‌که جاوید درباره تردیدهای ذهن فرشته در حال سخنرانی است؛ مراسم تجلیل فنی‌زاده در همان‌جا برگزار می‌شود و روزبه جاوید سخنران جلسه است؛ فرشته در حال فرار از چنگ دارودسته زهراخانم (که تیپی اغراق‌شده و طنزآمیز از معادل واقعی است) تصادفا مقابل دفتر نشریه‌ای می‌رسد که سردبیرش روزبه جاوید است و…»
یکی دیگر از مشکلات نیمه پنهان از دید حسنی‌نسب، به استفاده از ساختاری مبتنی بر فلاش‌بک برمی‌گشت. در نیمه پنهان هم (همچون دو زن) با ساختاری متکی بر رفت‌وبرگشت‌های زمانی روبه‌روییم. حسنی‌نسب اعتقاد داشت که این ساختار عملا زائد است و کمکی به فیلم نمی‌کند: «نامه فرشته… مشکل دیگری را هم باعث شده است و ساختار مبتنی بر فلاش‌بک را (بدون منطق فرمی یا روایی مشخص) به قصه تحمیل می‌کند تا جایگزین عدم امکانات، کمبود و نبود فضاسازی، جمع‌بندی ماجراها و توضیح سرنوشت همه شخصیت‌های اصلی و فرعی داستان شود؛ و در این میان از مهم‌ترین نقش خود بازمی‌ماند و هیچ وجه نادیده و درونی از راوی و شخصیت اصلی ماجرا را روشن نمی‌کند و حتی نمی‌تواند از او شخصیتی باورپذیر با رفتاری منطقی بسازد. رفت‌وبرگشت‌های زمانی قصه که جز ابتدا و انتها، فقط به نمای بسته صورت همسر فرشته محدود شده، منطقی کمیکی دارد (یا پیدا کرده) و تقریبا هرجا که فرشته در شرح خاطراتش به روبه‌رو شدن با جاوید اشاره می‌کند، تصویر به نمایی از چهره برافروخته آتیلا پسیانی قطع و لحظه‌های مفرحی ایجاد می‌شود (خنده حاضران در سالن سینما در برابر این نماها بدون استثنا تکرار می‌شد). نامه فرشته چون اساس ساختمان قصه را تشکیل می‌دهد ناچار است برای آگاهی مخاطب، وقایعی که همسرش هم در آن حضور داشته با جزییات کامل برای او تعریف کند و استعداد بی‌چون‌وچرای آتیلا پسیانی، در یک نقش بی‌ربط، به‌آسانی هدر می‌رود.»
از دید احمد طالبی‌نژاد (در شماره ۲۷۳ ماهنامه فیلم) هم میلانی بیشتر به تعهد اجتماعی‌اش توجه دارد تا مدیوم سینما: «مشکل در نگرش او یا تعهدی که نسبت به سرنوشت هم‌جنسان و هم‌نسلان خود دارد، نیست. مشکل میلانی، با مدیوم سینماست. و این مشکل از همان نخستین اثرش – بچه‌های طلاق – تا امروز، همچنان باقی است. او آن‌قدر نسبت به موضوع‌هایی که انتخاب می‌کند ذوق‌زده است که فراموش می‌کند با سینما سروکار دارد؛ رسانه‌ای به‌شدت افشاگر که ناتوانی یا ناپختگی‌ها را خیلی زود برملا می‌کند. به‌عنوان نمونه به فصل مراسم تجلیل از زنده‌یاد پرویز فنی‌زاده اشاره می‌کنم و سخنرانی آن چهره مرموز سیاسی و معرفی شخصیت‌های محوری فیلم. همه به‌لحاظ میزانسن و در زمینه اجرا، این فصل خام‌دستانه و ناپخته به‌نظر می‌رسد. و تازه اگر به‌فرض با استادی تمام تصویر می‌شد، این رویداد فرعی، هیچ کمکی به درام اصلی نمی‌کند. گیریم که میلانی خواسته باشد فضای سیاسی و اجتماعی آن دوران را ترسیم کند. با آن چهره مرموز چه کنیم؟ دوگانگی این شخصیت، چه توجیهی دارد؟»
شخصیت‌پردازی در نیمه پنهان
یکی از جنبه‌های دراماتیک نیمه پنهان که مورد انتقاد منتقدان قرار گرفت، شخصیت‌پردازی اثر بود. نیما حسنی‌نسب (در شماره ۲۶۶ ماهنامه فیلم) مشکلات شخصیت‌پردازی نیمه پنهان را چنین خلاصه کرد: «فیلم بار عمده داستان‌پردازی و اطلاع‌رسانی را به دوش نامه‌ای می‌گذارد که زن برای همسرش می‌نویسد و عجیب اینکه میلانی هیچ تلاشی برای مصور کردن و صحنه‌پردازی این متن طولانی نکرده است. آدم‌ها فاقد شناسنامه، بی‌هویت و ناشناسند. انگیزه‌هایشان مشخص نیست و عشقی که قرار است گره اصلی و بار فیلمنامه باشد ابدا درنمی‌آید. بازسازی وقایع دانشگاه‌ها در زمان انقلاب فرهنگی، هویت آدم‌های سیاسی آن زمان و ریشه‌های مستند وقایع روی پرده، همه و همه در بدترین شکل ممکن تصویر می‌شود (درواقع نمی‌شود). چپی‌های فیلم همان‌قدر جعلی‌اند که روشنفکران آن و طرز تلقی میلانی از این اقشار هم به‌اندازه فمینیسم اثر جعلی و فاقد عمق به‌نظر می‌آید. نیمه پنهان حتی معدود قابلیت‌های داستانی و محتوایی دو زن را هم ندارد… فیلم مجموعه‌ای از روده‌برکننده‌ترین دیالوگ‌های چند سال اخیر را در جدی‌ترین شکل ممکن از زبان شخصیت‌هایش بازگو می‌کند.»
احمد طالبی‌نژاد: «مشکل در نگرش او یا تعهدی که نسبت به سرنوشت هم‌جنسان و هم‌نسلان خود دارد، نیست. مشکل میلانی، با مدیوم سینماست. و این مشکل از همان نخستین اثرش – بچه‌های طلاق – تا امروز، همچنان باقی است. او آن‌قدر نسبت به موضوع‌هایی که انتخاب می‌کند ذوق‌زده است که فراموش می‌کند با سینما سروکار دارد»
سعید قطبی‌زاده هم در همین شماره به نکته‌ای اشاره کرد که بعدها هم عده‌ای از منتقدان مورد توجه قرار دادند؛ اینکه شخصیت اصلی مرد قصه که قرار است برای مخاطب همدلی‌برانگیز و جذاب جلوه کند، فاقد این ویژگی‌ها است: «نیمه پنهان شتاب‌زده، پرگو و شعاری است. میلانی پس از دو زن، مضمونی مشابه را دستمایه قرار می‌دهد اما نتیجه‌اش ناامیدکننده است. گفته‌های حکیمانه مرد میانسال با آن لبخند غیرقابل‌تحملش در ستایش از عشق و نکوهش سیاست، بیشتر به حقه‌بازی‌های مردی منحرف می‌ماند تا روشنفکری همنشینِ هدایت. ضعف در شخصیت‌پردازی را با اسامی و تصاویر نویسندگان و شاعران و سیاستمداران نمی‌توان جبران کرد.»
نیما حسنی‌نسب که پس از نمایش نیمه پنهان در جشنواره فیلم فجر از این فیلم انتقاد کرده بود، در زمان اکران توضیحات مفصل‌تری در مورد توضیحات آن فیلم پرسروصدای میلانی ارائه کرد و به‌طرز ویژه‌ای به ضعف در شخصیت‌پردازی پرداخت. از دید حسنی‌نسب، نحوه نمایش نیروهای چپ‌گرا سطحی و بی‌تاثیر است: «دختر جوان و چشم و گوش‌بسته شهرستانی – که با حمایت مالی دیگران قادر به تحصیل در تهران است – به‌سرعت جذب گروه‌های سیاسی انقلابی آن دوران می‌شود، اما پیشینه و مراحل شکل‌گیری این گرایش در طول قصه مشخص نمی‌شود و روش‌های جذب و به‌کارگیری این قبیل نیروهای خام و پاک و معصوم که فیلم قصد محکوم کردن این شیوه‌ها را هم دارد، به‌آسانی کنار گذاشته شده است. تماشاگر مانند همسر فرشته، یک‌باره به فضای شلوغ و پرآشوب آن مقطع پرتاب می‌شود، بدون آن‌که انگیزه‌ها و دلایل آن را بفهمد و علت جذابیت و تاثیر تفکر و تبلیغات آن گروه‌های فکری خاص را در شکل‌دهی و شکل‌گیری نیروهای خود بشناسد. گفت‌وگوها در جلسه‌های کافه‌ای بیشتر سوتیترهای مقاله‌های مارکسیستی را به‌یاد می‌آورد و روابط درون‌گروهی نیروها با رابط‌شان، به شکل‌گیری و تصویرسازی فضای این‌گونه محالف نمی‌انجامد.»
حسنی‌نسب مشکل نمایش سطحی آدم‌ها و دغدغه‌ها در نیمه پنهان را منحصر به نیروهای چپ‌گرا نمی‌دانست: «سوی دیگر جریان هم به‌همین‌اندازه متناقض است. جریان روشنفکری شبه‌بورژوایی که در کنار این جمع و به‌موازات آن دیده می‌شود از جنبه تحلیلی و نمایشی تفاوت چندانی با آلترناتیوش ندارد. همان عدم توجه، بی‌دقتی و سرهم‌بندی، همان سوتیترهای پراکنده که جای دیالوگ را می‌گیرد و آدم‌هایی که جز در ظاهر گفته‌های کلی و کلیشه‌ای، هیچ وجهه روشنفکری قابل‌مشاهده‌ای ندارند (و از این جنبه نیمه پنهان به یک اندازه در نقد موقعیت روشنفکری و جریان چپ آن زمان، نگرشی منفی، بی‌پشتوانه و غلط دارد).»
احمد طالبی‌نژاد هم به شخصیت دیگری از فیلم پرداخت: همسر شخصیت اصلی که نقش او را آتیلا پسیانی بازی می‌کند. از دید طالبی‌نژاد، این شخصیت اساسا نقشی در درام ندارد: «قاضی محتشم (آتیلا پسیانی)، برای بررسی پرونده یک زن زندانی که احتمالا جرم سیاسی دارد، راهی شیراز می‌شود. در محل اقامت خود، نامه و کتابی از همسرش را مرور می‌کند که طی آن، سرگذشتی که بر او رفته، مرور می‌شود. آن‌چه قصه اصلی را تشکیل می‌دهد، روایت زن است. پس تکلیف قاضی چه می‌شود؟ او جز به‌عنوان یک مرد که ناگهان با پرونده نه‌چندان آبرومندانه همسرش روبه‌رو می‌شود، چه نقشی در درام اصلی دارد؟ اصلا او را حذف کنیم، چه اتفاقی می‌افتد؟»
نگرش سیاسی فیلم میلانی
در دوران نمایش فیلم‌هایی چون دو زن و نیمه پنهان، به‌سختی می‌شد به فیلم‌های تهمینه میلانی پرداخت و اشاره‌ای به جنبه‌های سیاسی و اجتماعی این فیلم‌ها نکرد.
شهلا یادگارپور در شماره ۲۶۶ ماهنامه فیلم به متعادل‌بودن نیمه پنهان در دفاع از حقوق زنان اشاره کرد: «گذشته از بخش‌های شعاری فیلم، میلانی در دفاع از زن‌ها به بیراهه نمی‌رود و فیلم او بیانیه‌ای است در حمایت از زنان و در ضدیت با مردان هم نیست. این‌بار برخلاف فیلم دو زن، نه‌تنها مردها بد نیستند، بلکه مرد ماجرا، ایده‌آل زن داستان است.»
سعید قطبی‌زاده: «نیمه پنهان شتاب‌زده، پرگو و شعاری است. میلانی پس از دو زن، مضمونی مشابه را دستمایه قرار می‌دهد اما نتیجه‌اش ناامیدکننده است. ضعف در شخصیت‌پردازی را با اسامی و تصاویر نویسندگان و شاعران و سیاستمداران نمی‌توان جبران کرد»
مصطفی جلالی‌فخر در همین شماره به تاثیرپذیری نیمه پنهان از فضای پس از دوم خرداد ۷۶ اشاره کرد: «نیمه پنهان نیز به‌نوعی وابسته فضای دوم خرداد است و می‌کوشد در فلاش‌بک نامه زنی به همسرش، گذشته سیاسی کشور را در مقطع کوتاهی مرور کند. پیونددهنده این فصل‌ها عشق نافرجامی‌ست که میان یک روشنفکر پابه‌سن‌گذاشته و یک دختر دانشجوی شهرستانی شکل می‌گیرد. فیلم از دو حیث از آزادی فضای فرهنگی سود می‌برد، یکی اینکه یک زن می‌تواند ماجرای عشق قدیمی‌اش را برای همسرش تعریف کند و همسر او هم که نشانه‌هایی از دوم‌خردادی بودن دارد، واکنش متعصبانه‌ای از خود بروز نمی‌دهد. دیگری ترسیم جماعت تندرویی که در اوایل انقلاب به همه گروه‌های سیاسی حمله می‌بردند و امتداد آنها هنوز هم در قالب‌های دیگری حضور دارد. این‌ها نشانه‌های سیاسی‌ست که بیشتر روحیه معترض فیلمساز را نشان می‌دهد.»
امید حبیبی‌نیا در شماره ۲۷۳ ماهنامه فیلم، نیمه پنهان را، علی‌رغم ظاهر جسورانه‌اش، فیلمی محافظه‌کارانه دانست: «پیش از هر چیز به‌نظر می‌رسد که نیمه پنهان فیلمی تاریخ‌مند (Historicity) باشد که با موعظه‌های والدینی و بالغانه، بر نسل شورشی انقلاب خرده می‌گیرد و اینک هردو سو – هم قضاوت‌شونده و هم قضاوت‌کننده – را به نگاهی دوباره به لایه پنهان حقیقت فرا می‌خواند، اما با تمام ظواهر جسورانه فیلم، بیشتر فیلمی محافظه‌کارانه به‌نظر می‌آید، زیرا نه به روایت تاریخی خود وفادار مانده و نه از منطق دیالکتیکی درونی آن (مثلا برجسته‌سازی فمینیسم) در آن اثری یافت می‌شود و نه حتی قصه را در حد باور بیننده هم‌نسل دوران تاریخی فیلم (اگر فیلم را فرامکانی/ Hyper-Space محسوب نکنیم) جلوه می‌دهد.»
حبیبی‌نیا در ادامه توضیحات بیشتری در دفاع از نظراتش مطرح کرد. از دید او، در سال‌های پس از ۱۸ تیر ۱۳۷۸ سطح توقعات و مطالبات مردم تا حدی بالا رفته بود که فیلمی مثل نیمه پنهان نمی‌توانست برای آن مطالبات اثری قانع‌کننده جلوه کند: «اما بدون توجه به متن فیلم و تنها با آگاهی از مضمون آن می‌توان درنظر آورد که برخلاف ادعایش برای پرده‌برداری بخشی از خاطرات سرکوب‌شده، فیلم عقب‌تر از سطح انتظارهای جامعه مخاطبان است، زیرا به‌ویژه پس از مقطع تاریخی ۱۸ تیر ۷۸، موازنه سیاسی-اجتماعی سطح انتظارها و مشروعیت اقتدارگرایی برهم‌خورده و در نتیجه بدیهی‌ست که افشاگری‌ها، رفرم‌ها یا رویکردهای عامیانه به فرهنگ عامه برای بسیاری از مردم، عادی یا دیرهنگام به‌نظر می‌رسد. به‌عبارت صریح‌تر، مانند هر مقطع تاریخی تحول‌گرایانه، شتاب مطالبات سیاسی-اجتماعی رسانه‌های رسمی را گام به گام منزوی و عقب‌مانده‌تر می‌سازد. بنابراین حتی ابراز ندامت و پشیمانی بسیاری از برنامه‌ریزان جریان موسوم به «انقلاب فرهنگی» هم در این سال‌ها جای تعجب و شگفتی باقی نمی‌گذارد.»
مصطفی جلالی‌فخر: «نیمه پنهان نیز به‌نوعی وابسته فضای دوم خرداد است و می‌کوشد در فلاش‌بک نامه زنی به همسرش، گذشته سیاسی کشور را در مقطع کوتاهی مرور کند. پیونددهنده این فصل‌ها عشق نافرجامی‌ست که میان یک روشنفکر پابه‌سن‌گذاشته و یک دختر دانشجوی شهرستانی شکل می‌گیرد»
احمد طالبی‌نژاد به اهمیت مفهوم عدالت اجتماعی در سینمای تهمینه میلانی اشاره کرد: «او انسانی است معتقد به عدالت اجتماعی. مفهوم اصلی دومین فیلمش افسانه آه را به‌یاد بیاوریم که چیزی نیست جز تفسیر عدالت اجتماعی. به مضمون فیلم قبلی‌اش – دو زن – نگاه کنیم که اعتراضی‌ست علیه بی‌عدالتی. در نیمه پنهان هم، به‌رغم تعدد موضوع و حوادث فرعی و فضای یک‌سر سیاسی، بار آن‌چه درون‌مایه اصلی را تشکیل می‌دهد، همین عدالت است. او از حق ضایع‌شده نسلی سخن می‌گوید که در کشاکش حوادث سیاسی دو دهه اخیر، نادیده گرفته شد. دختران و پسران جوانی که با روح آرمان‌گرایانه‌شان در سال‌های نخست انقلاب، پاشنه ور کشیدند و از سر شور و کمتر از روی شعور، جذب قوطی‌های سربسته یا دربسته سیاسی شدند. نسلی که ذوق‌زده، وارد یک میدان مین شد. مین‌ها یکی‌یکی منفجر و این نسل، تکه‌پاره شد.»
طالبی‌نژاد به این نکته مهم اشاره کرد که هر چند نیمه پنهان را نمی‌توان نخستین تصویر از موقعیت این نسل دانست اما، «در سینمای ایران، این نخستین بار است که فیلمسازی خطر کرده و وارد عرصه‌ای شده که هنوز همه ابعادش روشن نیست.»
اما نیما حسنی‌نسب اعتقاد داشت که تعدد مضامین مورد بحث در نیمه پنهان به کیفیت دراماتیک کار ضربه زده است: «موضوع‌های متفاوت و متعدد مورد اشاره در نیمه پنهان معادلی بیش از گفته‌های راوی و شخصیت‌های فیلم ندارد و این تعدد موضوع پاشنه آشیل فیلم است. عدم تمرکز بر یک وجه ماجرا، اصرار در گفتن فهرست بلندی از موضوع‌ها و اندیشه‌ها و حوادث در بستر قصه‌ای که راحت و بی‌سکته جلو نمی‌رود، اشتباه اصلی سازندگان نیمه پنهان است. فیلم هم می‌خواهد مثلث عشقی داشته باشد، هم نقبی به دوران سرنوشت‌ساز اوایل انقلاب بزند، جریان فاقد شعور و کودکانه برخی گروه‌های سیاسی و نیز روشنفکری آن سال‌ها را نقد کند، به بازگشایی دانشگاه و حضور مجدد این نیروها در فضای متفاوت پس از «انقلاب فرهنگی» اشاره کند، امر خطیر قضاوت را بررسی و طبق معمول مظلومیت و عدم درک زنان از سوی جامعه مردسالار را هم از زوایای گوناگون نمایش دهد. گنجاندن این گستره متفاوت و نه‌چندان با ارتباط از موضوع‌ها و نظرگاه‌ها، در قالب داستانی در حد و اندازه‌های نیمه پنهان حاصلی جز تشتت و عدم انسجام ندارد.»
نتیجه‌گیری
از دوم خرداد ۷۶ تا اوایل دهه ۸۰، فیلم‌های زیادی با مضامین صریح سیاسی و اجتماعی ساخته شدند. فوران ایده‌هایی که تا قبل از سال ۷۶ امکان بیان نداشتند، باعث شد تا در بازه‌ای کوتاه با سینمایی روبه‌رو شویم که بیش از هر دوره دیگری نزدیک به دغدغه‌های روز جامعه به‌نظر می‌رسید. این دسته از فیلم‌ها البته کیفیت هنری یکسانی نداشتند: معدودی از آنها آثار درخشانی بودند که در تاریخ سینمای ایران ماندگار شدند، با تعدادی فیلم خوب و دیدنی طرف بودیم و تعداد بیشتری از این فیلم‌ها آثاری متوسط و زیر متوسط بودند که شاید خیلی از آنها در گذر زمان فراموش شده باشند. اما نقطه اشتراک تمام این فیلم‌ها، جنبه اسنادی‌شان است. تمام این فیلم‌ها اسنادی از یک دوره ویژه از حیات سیاسی و اجتماعی ایران هستند که تماشای آنها می‌تواند درک بهتری از حال‌وهوای آن روزها در مخاطب ایجاد کند. نیمه پنهان یکی از همین فیلم‌ها است. شتاب‌زدگی در بیان مفاهیم، پرداخت سطحی و شعاری ایده‌ها و تعدد مضامین از جمله ویژگی‌هایی هستند که به کیفیت کار ضربه زده‌اند. با این وجود نیمه پنهان از جنبه‌ای اسنادی برخوردار است و البته در کارنامه فیلمسازی جنجالی همچون تهمینه میلانی، اثری قابل بحث محسوب می‌شود.
پوستر فیلم نیمه پنهان
