خانه‌ای روی آب
فیلم شطرنج باد اثر مغفول مانده و کمتر مورد توجه قرار گرفته محمدرضا اصلانی را از نظر تاثیرگذاری و اهمیت در تاریخ سینمای ایران، می‌توان و باید در کنار آثاری همچون شازده احتجاب، ساخته بهمن فرمان آرا و طلسم داریوش فرهنگ و البته پرده آخر واروژ کریم مسیحی قرار داد. فیلم شطرنج باد که محصول سال ۱۳۵۵ خورشیدی است در همان سال تولید و اکرانش از سوی مخاطبان و حتی منتقدان بایکوت شد و به دلیل روایت نه چندان متعارف و درهم پیچیده‌اش، نقدهای منفی بسیاری را باعث شد.
فیلم حتی مجال دیده شدن روی پرده را نیافت و نزدیک به ۳ دهه هیچ سخنی از آن به میان نیامد. بعدتر بود که در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درآمد و در سال‌های بعد به واسطه تلاش «بنیاد فیلم مارتین اسکورسیزی» و «سینماتک بولونیا»ی ایتالیا نسخه ترمیم شده‌ای از فیلم آماده و منتشر شد. فیلم شطرنج باد از نظر کیفیت بصری و شیوه استفاده از دوربین و سر و شکل دادن به میزانسن و طراحی صحنه و البته بازی و همچنین تلاش‌هایش برای شکلی بدیع از روایت در سینمای ایران، کاملا قابل ارجاع و بررسی است. به‌طور قطع می‌توان گفت این فیلم به وضوح از زمانه خودش پیشروتر و با کیفیت‌تر بوده است.
کافی است قاب‌بندی‌های چشمنواز و در عین حال در خدمت فیلمِ این اثر را مدنظر داشته باشیم. کافی است به کارکرد سکانس‌های تکرارشونده رختشورها کنار حوض خانه توجه کنیم. کافی است شکل نورپردازی و حرکت دوربین و البته شیوه چیدمان نماها در داخل عمارت و حتی سرداب را دقیق‌تر بررسی و با آثار غالب همان سال‌های سینمای ایران و حتی جهان مقایسه کنیم. حقیقتا فیلم از نظر کیفیت اجرای بازیگران و کارگردانی و مجموع ویژگی‌های بصری در حد آثار شاخص سینمای جهان ظاهر شده است. کافی است به بازی به اندازه و مسلط و آگاهانه زنده یاد «فخری خوروش» در فیلم دقت کنیم تا ظرایف و ریزه‌کاری‌های اجرایی او در نقش یک شازده خانوم علیل اما فعال در داستان را کشف کرده و از آن لذت ببریم.
اگر نقدی هم هست مربوط به فیلمنامه و شیوه روایتگری است. داستان فیلم، حکایت نمادین رخدادهای طمعکارانه اعضای یک خانواده قجر است پس از مرگ «خانوم بزرگ». تنها فرزند مادر خانواده دختری است به نام «اقدس الملوک» ملقب به «خانوم کوچیک» با بازی درخشان «فخری خوروش» که در دل توطئه‌ای چند لایه به سمت مرگ و تباهی سوق داده می‌شود تا اموال و دارایی‌هاش تصاحب شود. در این بین انواع توطئه‌ها از قبیل مسموم و بیمار کردن خانوم کوچک تا سوق دادن او به سوی جنون و توهمات در کار است.
در این میان از «حاج عمو» (محمد علی کشاورز) ناپدری خانوم کوچک گرفته تا «شعبان» و «رمضان» برادرزاده‌های خان عمو و البته کنیزک خانه‌زاد با بازی «شهره آغداشلو» همه و همه توطئه‌هایی موازی و تو در تو را طراحی و اجرا می‌کنند. توطئه‌هایی که بعضا بی‌اطلاع از دیگری رقم خورده و محدود به حذف خانوم کوچیک نمی‌شود و بعضا حذف دیگر رقبای ارث‌خور را هم هدف گرفته است. روایت فیلم درهم پیچیده و تو در تو است و به اندازه‌ای که مثلا «پرده آخر» شفاف و قابل فهم روایت می‌کند، روان و ساختارمند نیست. نتیجه اینکه وصل شدن مخاطب به جهان اثر کار ساده‌ای نیست. اما همزمان کدگذاری‌های نمادین و قابل تاویل در فیلم بسیار است.
با توجه به رخدادهای سیاسی و اجتماعی سال‌های میانی دهه ۵۰ خورشیدی و تغییرات عمده در شاکله طبقه‌بندی‌های سیاسی و اقتصادی در جامعه ایرانی، سر و شکل کنار هم قرار گرفتن ساکنان خانه موروثی فیلم معانی بسیاری را متبادر می‌کند. سه لایه از شخصیت در ساختار داستان معرفی می‌شوند. طبقه اشرافی رو به زوال و نابودی که نماینده آنها «خانوم کوچیک» است، طبقه سودجو، طماع و تازه به دوران رسیده که «خان عمو» و «شعبان» و «رمضان» آن را نمایندگی می‌کنند و طبقه فرودست و توسری‌خور و تحقیر شده که «کنیزک» و «پسر بچه پادو» آن را نمایندگی می‌کنند.
اثر با شخصیت‌هایش طیف‌های مختلف جامعه را نمایندگی می‌کند خانم کوچک سنتی رو به زوال، خان عمو دزد به ظاهر متشرع، پسر کوچک خان عمو تجددخواه، پسر بزرگ خان عمو کاسب بازاری که پس از زوال و در غیاب قدرت حاکم اشرافیت (اتابک)، در حال دریدن یکدیگر برای به دست آوردن ثروت هستند.
در این بین مردم طبقه فرودست از پس این فروپاشی سر بیرون بیاورند و کنیز به شکلی خزنده و مخفی تسهیل‌کننده این فروپاشی است. در میان تمام توطئه‌هایی که در فیلم چیده و برچیده می‌شود، نقش مهم کنیزک به چشم می‌آید. او همزمان به تمام شخصیت‌های دست‌اندرکار توطئه‌های همراه است و اصطلاحا چندجانبه بازی می کند. نکته مهم اما اینکه در نهایت تابلو نقاشی خان بزرگ (اتابک) از دیوار خانه برداشته شده به زمین انداخته می‌شود و در ادامه کنیزک در قامت کسی که انگار ماموریتی را به پایان رسانده از عمارت خارج می‌شود و فیلم با حرکت کرین دوربین عمارتی محاصره شده با آپارتمان‌ها و سازه‌های مدرن را به نمایش می‌گذارد. شمایلی از تغییرات اجتماعی و سیاسی رخ داده و احتمالا پیشگویی از آنچه بعدتر در جامعه ایرانی رقم خواهد خورد.
نتیجه اینکه فیلم شطرنج باد می‌تواند و باید مورد مطالعاتی یک کتاب و یا چند پایان‌نامه دانشگاهی باشد تا تمام وجوه و لایه‌های آن واکاوی شود و نقش مهم آن در تاریخ سینمای ایران بیش از پیش درک شود. اما پیش از آن باید تاکید کرد تماشای نسخه با کیفیت و ترمیم شده این فیلم حتما برای تمام علاقه‌مندان جدی سینمای ایران و جهان ضروروی است.
پوستر فیلم شطرنج باد
