تا به ابد ماندگار

فیلم محمد رسول الله چگونه ساخته شد؟

«من باید فیلمی درباره پیامبر بسازم.» مصطفی عقاد از زمانی که خودش را شناخت تا وقتی که در ۳۲ سالگی، فیلم لورنس عربستان (دیوید لین) را دید، این فکر در ذهنش بیشتر جان می‌گرفت. پیش از این، فیلم‌هایی مانند ده فرمان (سیسیل دو میل) درباره حضرت موسی، کتاب آفرینش (جان هیوستون) درباره حضرت آدم، نوح و ابراهیم و… تلاشی برای روایت‌هایی سینمایی از پیامبران بودند. به‌خصوص فیلم‌هایی مانند شاه شاهان، انجیل به روایت متی و بزرگ‌ترین داستان عالم درباره حضرت مسیح ساخته شدند اما ساخت فیلم درباره حضرت محمد رسول الله مسئله‌ای بود که کار هرکسی نبود و تمام ذهن مصطفی عقاد را مشغول کرده بود.

حساسیت درباره به تصویر نکشیدن پیامبر(ص)، نگاه منفی غربی‌ها به اسلام و نگاه بسته بعضی کشورهای اسلامی به سینما چالش بزرگ مصطفی عقاد برای پوشاندن جامه عمل به تن رؤیایش بود. او نتوانست تهیه‌کنندگان هالیوودی را قانع کند که برای کار پول بدهند. آن‌ها نمی‌خواستند پولشان را پای فیلمی بریزند که نقش اولش، حضوری فیزیکی نداشت. ضمن این‌که جهان در دهه ۱۹۷۰ میلادی -۱۳۵۰ شمسی- میان بلوک‌های شرق و غرب تقسیم شده و دغدغه هالیوود، کوبیدن کمونیست‌ها بود. خیلی از کشورهای نوپای اسلامی بیشتر از سینما به فکر تثبیت خودشان بودند. بعضی کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی درگیر بودند و گروه فلسطینی سپتامبر سیاه، در المپیک مونیخ ۱۹۷۲، ورزشکاران رژیم صهیونیستی را به گروگان گرفتند.

حاکمان برخی کشورها مثل شاه ایران با پول نفت به غرور مفرط رسیده بودند . در چنین احوالی عقاد عزمش را جزم کرد تا فیلم بسازد؛ کویت و عربستان سعودی، اول موافقت کردند ولی با مخالفت تندروها، انصراف دادند. مراکش تا نیمه کار، همراه پروژه بود ولی بعدش زیرش زد. سرانجام قذافی، حاکم لیبی به شرط این‌که عقاد بعد از این فیلم، فیلمی درباره ‌عمر مختار -مبارز مشهور لیبیایی در جنگ با ایتالیای موسولینی زمان جنگ جهانی دوم- با همین بازیگران بسازد، اجازه داد مابقی فیلم در لیبی کار شود.

چالش‌های مصطفی عقاد برای ساخت فیلم

اوج فشار برای عقاد ۴۴ ساله، نوشتن فیلمنامه‌ای بود که هم مورد تأیید مذاهب اسلامی باشد و هم چالش عدم حضور فیزیکی نقش اول را مهار کند. عقاد برای نوشتن فیلمنامه سراغ هری کریگ ایرلندی (۱۹۲۱–۱۹۷۸) رفت.

کریگ ۵۰ ساله بعد از تنظیم فیلمنامه اولیه با عقاد، یک سال در هتل هیلتون نیل قاهره اقامت کرد. او با کمک ۵ فیلمنامه‌نویس عرب‌تبار، فیلمنامه نهایی را ورق به ورق می‌نوشتند و به دانشگاه الازهر می‌فرستادند. مسئولان این دانشگاه مذهبی قدیمی هم بعد از اصلاحات، هر ورق را مهر تأیید می‌زدند. عقاد، فیلمنامه را بعدا به لبنان برد و تأیید جامعه شیعیان را گرفت. ولی مجمع مذهبی عربستان سعودی که تندرو بودند، مخالف کار بودند.

عقاد، فیلم را در دو نسخه عربی و انگلیسی با ۲ گروه بازیگران عرب و بین‌المللی پیش برد. توجیه او این بود که ترکیب ۲ نگاه امکان ندارد. نسخه عربی، کامل‌تر و با جزئیات و بلاغت ادبی بیشتر همراه بود اما نسخه بین‌المللی، بیشتر جلوه بصری داشت. عقاد، اول از بازیگران عرب می‌خواست جلوی دوربین های پنه ویژن، جک هیلیارد برنده جایزه اسکار بروند و بعد بازیگران جهانی را جلوی دوربین می‌فرستاد. او، اول اجازه نمی‌داد بازیگران عرب و جهانی در کنار هم باشند، چون حس می‌کرد، فضای رقابت بین‌شان ایجاد می‌شود اما بعدا دید توضیحات بازیگران عرب درباره اسلام به بازیگران بین‌المللی و همین‌طور انتقال تجربیات بازیگران جهانی به بازیگران عرب، خیلی جالب است.

عوامل فنی و بازیگران فیلم محمد رسول الله

بعد از فیلمبرداری، فیلم توسط ۲ تدوینگر عرب و انگلیسی، مونتاژ شد و همزمان موریس ژار آهنگساز فرانسوی ۵۳ ساله که قبلا برای ساخت موسیقی دکتر ژیواگو، لورنس عربستان و گذرگاهی به هند، ۳ اسکار موسیقی گرفته بود، مسئولیت ساخت موسیقی فیلم را -که بعدها یکی از برگ‌های برنده فیلم شد- برعهده گرفت. موسیقی فیلم، تنها بخش از فیلم بود که در جمع نامزدهای پنجاهمین مراسم اسکار قرار گرفت. ژار برای ساخت موسیقی این کار، چندین ماه مناطق مختلف لبنان و لیبی چرخید و نهایتا با همراهی ارکستر سمفونیک لندن، ۱۲ قطعه ساخت.

آنتونی کویین (حمزه)، ایرنه پاپاس (هند)، مایکل آنسارا (ابوسفیان)، جانی سکا (بلال)، مایکل فارست (خالد)، گاریک هاگون (عمار)، دیمین تامس (زید)، آندره مورل (ابوطالب)، مارتین بنسون (ابوجهل)، رابرت براون (عطبه)، رزالی کرچلی (سمیه)، برونو بارنابه (اومیه)، نویل جیسون (جعفر)، ارل کامرون (نجاشی)، جورج کامیلر (ولید) و… بازیگران نسخه اصلی و جهانی فیلم هستند.

سرانجام فیلم با هزینه حدود ۱۰میلیون دلار ساخته شد و از نهم مارس ۱۹۷۷ (۱۸ اسفند ۱۳۵۵) در سینماهای آمریکای شمالی و از هشتم جولای (۱۷ تیر ۱۳۵۶) در سینماهای اروپا اکران شد و اکرانش در اکتبر ۱۹۷۹ (مهر ۱۳۵۸) به ترکیه رسید و ۱۵ میلیون دلار فروخت.

تغییرات فیلم برای نمایش در ایران

با وجود اکران جهانی، فیلم در بعضی کشورهای اسلامی مانند مصر و سوریه -زادگاه عقاد- اجازه پخش نیافت. «الرساله» با عنوان «محمد رسول الله» و با انجام تغییراتی در متن و اضافه‌شدن نریشنی درباره غدیر خم در ایران دوبله شد و سرمشق فیلمسازی تاریخی قرار گرفت. اگر عقاد در فیلمش، حمزه را به عنوان نماد قدرت و زید را به عنوان سخنران می‌نشاند تا دست و زبان شخصیت اول فیلم که نمی‌تواند نمایشش بدهد، باشد و دشمنان مانند ابوسفیان را قدرتمند نشان داد تا قدرت نقش اول هویدا شود، میرباقری هم در سریال امام علی همین کار را کرد. مالک اشتر، کارکرد حمزه را می‌یابد و حتی دوبلورش- منوچهر اسماعیلی- هم یکی است. عمار یاسر هم کارکرد زید را پیدا می‌کند و معاویه و عمروعاص کارکرد ابوسفیان را می‌یابند و قطام بی‌شباهت به هند نیست.

ماجرای دوبله فیلم محمد رسول الله از زبان نصرالله مدقالچی

این‌ها گزیده‌ای از حرف‌های جذاب نصرالله مدقالچی است که در محمد رسول الله مصطفی عقاد دوبلور نقش ابوسفیان بود:

• فکر می‌کنم این فیلم تقریبا همزمان با اکران جهانی در کشور ما دوبله شد، چون یادم هست که «محمد رسول‌الله» در آن زمان در ۱۲کشور دیگر هم دوبله شده بود و همه باید نسخه دوبله‌شده را به لندن می‌فرستادند تا تأییدیه می‌گرفت و میکس می‌شد.

• کل دوبله فیلم ۳ روز طول کشید. البته دوبله خودِ کار که ۲ روز طول کشید و روز سوم برای خرده‌کارهایی که مانده بود و نریشینی که داشت، به استودیو رفتیم. استودیو فیلمکار که برای زنده‌یاد علی (روبیک) منصوری بود. خودش برای این پروژه صدا گرفت و احمد احمدی هم آپاراتچی بود.
• اگر اشتباه نکنم آقای مجتهدی که فیلم را خریده بود به من گفت که عقاد دوبار فیلم را دیده، خیلی خوشش آمده و حتی گفته که ابوسفیان من این است. عقاد از دوبله فیلم بسیار راضی بود. یادم هست دوبله ایران از میان همه دوبله‌هایی که برای این فیلم شده بود نمره A گرفت.
• ما اصلا نسخه عربی را ندیدیم و البته نمی‌خواستیم ببینیم، چون هنرپیشه‌های آن بازیگران دیگری هستند و ما نسخه انگلیسی آن را دیدیم که «مایکل آنسارا» و «آنتونی کوئین» در آن بازی کردند.
• فیلم محمد رسول الله چیدمان خیلی خوبی در دوبله داشت. بعد از اکران هم بازخوردهای خوبی در ایران گرفتیم، یادم نیست این فیلم چه مدت روی اکران بود ولی مردم خیلی خوب از این اثر استقبال کردند. با وجود این‌که قیمت بلیت به اندازه حالا نبود ولی این فیلم فروش خیلی خوبی داشت.
• یاد است فیلم قبل از جنگ اکران شد. اگر اشتباه نکنم سال ۵۹ بود. افتتاحیه آن در سینما فرهنگ گرفته شد و آقای رفسنجانی برای این کار تشریف آورد.

 

فیلم محمد رسول الله به روایت اعداد و ارقام

۴۵ سال از ساخته شدن فیلم محمد رسول الله مصطفی عقاد می‌گذرد. طبیعتا آن زمان، چندان خبری از ثبت دقیق جزئیات نبود و به دلیل حساسیت موضوع، خیلی هم از نحوه ساخت آن، خبری به بیرون درز نکرد. با این‌حال، مستندی حدود ۴۰ دقیقه از کار ساخته شده و اطلاعات بعضا متناقض و نه‌چندان موثقی از آن نشر یافته است. آنچه این‌جا می‌بینید، نگاهی به اعداد و ارقامی است که در مستندها و مقالات گوناگون آورده شده است.

• ۱۸۰ دقیقه | مدت زمان نسخه انگلیسی؛ نسخه‌ای جهانی که به ۱۲زبان دوبله شد
• ۲۰۷ دقیقه | مدت زمان نسخه عربی؛ این نسخه، دراماتیک‌تر و شاعرانه‌تر و مطول‌تر بود
• ۱۰ میلیون دلار | هزینه ساخت فیلم
• ۱۵ میلیون دلار | میزان فروش فیلم
• ۲۷ ملیت | عوامل فیلم از این تعداد کشور آمده بودند. از موریس ژار، موسیقیدان فرانسوی، ایرینه پاپاس یونانی، آنتونی کویین مکزیکی تا بازیگران عرب لبنانی، مصری و لیبیایی، همه تحت هدایت عقاد سوری کار کردند
• ۲ سال | مدت زمان نوشته‌شدن فیلمنامه. هری گریک، نویسنده کار بود که معتقد بود قدمت اسلام به او کمک کرد تا راحت‌تر بنویسد
• ۱۳ ماه | مدت زمان فیلمبرداری؛ سکانس‌های اول را بازیگران عرب کار می‌کردند و بعد دوربین‌ها و شرایط فیکس می‌شد تا بازیگران بین‌المللی بیایند و بازی کنند
• ۲ ماه | تمرین برای اسب‌سواری
• ۴ قصر ساخته‌شده | شامل خانه ابوسفیان و بزرگان مکه
• ۳۰۰ نفر | عوامل دکورساز و سیاهی‌لشکر؛ این عوامل بومی و ساکن روستای ایت بوشان مراکش بودند
• ۵۰۰ هزار متر لوله داربست | برای دیوارهای مکه و مدینه؛ درواقع خانه‌های روستای ایت بوشان، چند برابر شدند
• ۲۰۰ خانه ساخته شده | دیوارهای گچی باعث شد توفان، زحمت ۴ ماهه تیم را به باد بدهد و ناچارشان کند همه‌چیز را از نو بسازند
• ۱۱ هزار تیروکمان | این تعداد برای دو جنگ بدر و احد تهیه شدند
• ۱۰۰۰ سپر و نیزه | این تعداد به نسبت ۳ به یک بین سپاه کفر به اسلام تقسیم شده بود

حاشیه های فیلم محمد رسول الله

• خانه‌های مکه و مدینه خانه‌های واقعی روستایی به نام ایت بوشان در دامنه کوه‌های اطلس در ۱۵ کیلومتری رباط، پایتخت مراکش بودند. عقاد برای طبیعی شدن فضا از روستاییان خواست با همان لباس‌های بدوی‌شان در روستایشان که بزک شده و کعبه در آن ساخته شده بود، زندگی کنند و سیاهی‌لشکر باشند.
• گروه برای ساخت لوکیشن کاخ‌ها که در ابتدای فیلم، میزبان نامه‌رسانان پیامبرند، دکور ۳ کاخ را با معماری ایرانی، رومی و حبشی در سوله‌ای بزرگ در حومه طرابلس، پایتخت لیبی ساختند. چوب دکورها هم از ایتالیا و فرانسه با کشتی از آن سوی دریای مدیترانه به این سو آمد.
• ۲ جنگ بدر و احد و همین‌طور ماجرای مهاجرت مسلمانان در منطقه سبها در هزار کیلومتری جنوب طرابلس، پایتخت لیبی و در دل شنزار مرکزی صحرای لیبی بود. برای ساخت صحنه‌های توفان هم از یک موتور هواپیمای جنگ جهانی دوم استفاده شد. این صحنه‌ها، آخرین صحنه‌های فیلمبرداری شده جنگ هستند.
• در فیلم محمد رسول الله عقاد وقایع بسیاری به نمایش درآمده ولی این اتفاقات تاریخی هم کنار گذاشته شده است؛ تولد حضرت زهرا، درگذشت ابوطالب و خدیجه (اشاره در نسخه فارسی)، معراج، جنگ خندق، واقعه غدیر (اشاره در نسخه فارسی)، وفات.

درباره زندگی و مرگ مصطفی عقاد

مصطفی عقاد در اول ژوئیه ۱۹۳۰ میلادی -۱۰ تیر ۱۳۰۹- در حلب سوریه به دنیا آمد. دومین شهر بزرگ سوریه که آن زمان تحت اشغال نیروهای فرانسه بود. فقط ۱۹ ساله بود که پدرش او را با یک قرآن و ۲۰۰ دلار، روانه آمریکا کرد آن هم در روزهایی که تازه، ۴ سال از پایان جنگ جهانی دوم می‌گذشت. او در دانشگاه UCLA آمریکا در رشته هنرهای نمایشی درس خواند. شاگرد سام پکین‌پا بود و دوست حمید مجتهدی ایرانی که بعدا مجموعه «مستند ایران» را ساخت.

عقاد بعد از محمد رسول‌الله، شیر صحرا را درباره عمر مختار، مبارز لیبیایی ضداستعمار ساخت. او با این‌که سال‌ها تهیه‌کننده مجموعه فیلم‌های ترسناک هالووین بود اما ۲ دهه‌ تلاشش برای پیدا‌ کردن تهیه‌کننده‌ای برای ساخت فیلمی درباره صلاح‌الدین ایوبی سردار کردتبار مسلمان در جنگ‌های صلیبی بی‌نتیجه ماند. فیلمی که عقاد برای ساختش، ۸۰ میلیون دلار هزینه برآورد کرده بود. او دوست داشت که درباره جنگ‌های بوسنی و چچن هم فیلم‌هایی بسازد که هیچ‌کدام ساخته نشدند تا همچنان محمد رسول الله گل‌سرسبد کارهایش باشد.

عقاد ۲ بار در سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۸ به ایران آمد. مجتهدی، دوست قدیمی عقاد می‌گوید او در تهران به خانه امام خمینی(ره) در جماران رفت و تحت تأثیر فضا، اشک ریخت. ۱۱ نوامبر ۲۰۰۵ میلادی -۲۰ آبان ۱۳۸۴- خبر ۳ انفجار در هتل‌های امان، پایتخت اردن رسانه‌ها را پر کرد. آن موقع خبری از داعش نبود و القاعده با رئیس بن‌لادن و شاخه ابومصعب زرقاوی در عراق تحت اشغال آمریکا، خبرساز بودند. طالبان مسئولیت این انفجار را که ۷۵ کشته برجای گذاشت، برعهده گرفت اما خبر تکان‌دهنده ۳ روز بعد از راه رسید. مصطفی عقاد ۷۵ ساله که در لابی هتل رادسون، منتظر ریما، دختر ۳۳ ساله‌اش بود تا به مراسم عروسی بروند و زخمی شده بود، درگذشت. ریما در همان زمان انفجار کشته شده بود و عقاد، ۳ روز بعد به دخترش پیوست. پیکر عقاد از اردن به سوریه منتقل شد و در زادگاهش حلب به خاک سپرده شد.

سرنوشت بازیگران فیلم محمد رسول الله

حمزه | آنتونی کوئین

• در چه سنی بازی کرد؟ ۶۰ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ کوئین مکزیکی‌الاصل که با سابقه ۴۰ ساله، حمزه شد. ۲ جایزه اسکار برای بازی در فیلم‌های زنده باد زاپاتا و شور زندگی گرفته بود و با بازی در لورنس عربستان و زوربای یونانی، همه را به تحسین واداشت.
• الان کجاست؟ او که با بازی در ۳۱۲ فیلم، رکورد چشمگیری در تاریخ بازیگری سینمای جهان داشت، ۲۰ سال پیش در ۸۶ سالگی درگذشت. کوئین، ۲ سال بعد از بازی در نقش حمزه به ایران آمد و در فیلم کاروان‌ها بازی کرد.
• بازیگر هم‌نقش در نسخه عربی؟ عبدالله غیث، بازیگر مصری. این بازیگر سال ۷۲ در ۶۳ سالگی درگذشت.
• دوبلور؟ منوچهر اسماعیلی.

 

هند | ایرنه پاپاس

• در چه سنی بازی کرد؟ ۵۰ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ این بازیگر یونانی‌الاصل در زمان کار در این فیلم، حدود ۲۶سال سابقه کار داشت و در حدود ۴۰ فیلم مثل زوربای یونانی و توپ‌های ناوارون بازی کرده بود.
• الان کجاست؟ الان ۹۵ ساله و زنده است. پاپاس تا ۱۸ سال پیش هم بازی می‌کرد اما به علت کهولت سن، بازی را کنار گذاشت.
• بازیگر هم نقش در نسخه عربی؟ منی واصف سوری نقش هند را بازی می‌کرد. او معاون دبیرکل اتحادیه بازیگران سوریه و سفیر افتخاری این کشور در سازمان ملل بوده است.
• دوبلور؟ رفعت هاشم‌پور.

 

بلال | جانی سکا

• در چه سنی بازی کرد؟ ۴۲ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ او متولد سنگال بود و در انگلیس بازی می کرد و در حدود ۲۰ سال سابقه اش، سابقه بازی در ۳۰ فیلم را برعهده داشت.
• الان کجاست؟ ۱۵ سال پیش بر اثر سرطان ریه در ۷۳ سالگی درگذشت.
• بازیگر هم نقش در نسخه عربی؟ علی احمد سالم از لیبی بر عهده داشت که هنوز زنده است.
• دوبلور؟ ناصر طهماسب.

 

ابوسفیان | مایکل آنسارا

• در چه سنی بازی کرد؟ ۵۵ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ او با سابقه ۳۳ سال بازیگری و بازی در حدود ۸۰ فیلم، ابوسفیان شد.
• الان کجاست؟ آنسارا ۷ سال پیش در ۹۱ سالگی درگذشت. این بازیگر سوری‌تبار آمریکا در بیشتر از ۱۲۰ فیلم بازی کرد.
• بازیگر هم‌نقش در نسخه عربی؟ حمدی غیث مصری که ۱۵ سال پیش درگذشت. او برادر عبدالله، بازیگر نقش حمزه بود.
• دوبلور؟ نصرالله مدقالچی.

 

خالد | مایکل فارست

• در چه سنی بازی کرد؟ ۴۷ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ او با سابقه ۲۰ سال بازیگری، خالد شد. البته او بیشتر دوبلور کارتون بود تا بازیگر.
• الان کجاست؟ او الان در ۹۲ سالگی، سروحال و روپاست و سایتی اختصاصی دارد.
• بازیگر هم‌نقش در نسخه عربی؟ محمود سعید، بازیگر فلسطینی که ۷ سال پیش درگذشت.
• دوبلور؟ ناصر ممدوح.

 

زید | دیمین تامس

• در چه سنی بازی کرد؟ ۳۵ سالگی
• چه موقعیتی داشت؟ این بازیگر انگلیسی در اسماعیلیه مصر به دنیا‌ آمد و سابقه مهمی نداشت.
• الان کجاست؟ در ۷۹ سالگی زنده است. او بعدا در سریال‌هایی مثل شرلوک هلمز بازی کرد.
• بازیگر هم‌نقش در نسخه عربی؟ احمد مرعی مصری که ۱۵ سال پیش درگذشت.
• دوبلور؟ سعید مظفری.

 

پوستر فیلم محمد رسول الله