اومبرتو اکو، نام گل سرخ، اخوان المسلمین و دیگران
آن‌ها که رمان «نام گل سرخ» نوشته اومبرتو اکو را خوانده، یا دستکم اقتباس سینمایی آن به کارگردانی ژان ژاک آنو در سال ۱۹۸۶ را دیده‌اند، از مشاهده شباهت‌های قصه فیلم توطئه قاهره Cairo Conspiracy ساخته طارق صالح فیلمساز مصری تبعه سوئد غافلگیر خواهند شد.
«نام گل سرخ» حکایت قتل‌هایی مشکوک در یک صومعه قرون وسطایی در قلب اروپاست که فردی از سوی واتیکان مامور کشف راز این قتل‌ها می‌شود. حالا در فیلم «توطئه قاهره» با نام دوم «پسری از بهشت» با داستان آدم فرزند یک ماهیگیر فقیر مصری است که موفق می‌شود در دانشگاه الازهر (بزرگ‌ترین دانشگاه مذهبی جهانِ سنی مذهب) ثبت نام کند. او خیلی زود و ناخواسته درگیر چنبره‌ای از توطئه‌ها و جرائم گروه‌های مختلف بنیادگرا در داخل این دانشکده می‌شود. دستگاه‌های اطلاعاتی دولت وارد ماجرا شده و آدم را تبدیل به جاسوس و خبرچین می‌کنند. همزمان داخل دانشکده رقابت‌های تندی میان گروه‌های تندرو مذهبی از جمله اخوان المسلمین برای دردست گرفتن ریاست دانشکده برقرار است.
طارق صالح چندسال پیش و قبل از آغاز فیلمبرداری یک فیلم، از سوی سیستم اطلاعاتی مصر اخراج و ممنوع الورود به مصر می‌شود. خودش مدعی است پدربزرگش (که او هم مثل شخصیت اصلی فیلم فرزند یک ماهیگیر فقیر در مناطق دورافتاده بوده) در الازهر به تحصیل علوم دینی پرداخته است. صالح با خواندن رمان اومبرتو اکو، شباهت‌هایی میان روابط و موقعیت کلیسای کاتولیک قرون وسطی و دانشگاه بزرگ الازهر در امروز می‌یابد. در نتیجه دست به کار نگارش فیلمنامه و ساخت «توطئه قاهره» می‌شود.
همین اطلاعات اندک از انگیزه ساخت فیلم، نشانگر کیفیت آن نیز هست. «توطئه قاهره» فیلم غریبی است که از قواعد روایت و داستان‌پردازی ژانر تریلر سیاسی/جاسوسی بهره می‌گیرد و قصه‌ای با ساختار آشنای آمریکایی می‌سازد که قصه‌ای شرقی در دل مصر امروز را روایت کند. پیچیدگی‌های فرهنگی، مذهبی، سیاسی و سنتی در سرزمینی چون مصر، در قالبی از روایت مدرن غربی کنتراستی ایجاد می‌کند که در گام نخست، عاملی بازدارنده برای برقراری ارتباط با فیلم می‌شود. اما در کنار آن، فیلم شاید نزدیک‌ترین روایت از آن‌چه در درون دانشگاه الازهر می‌گذرد را ارائه می‌کند. روابط تودر تو و پیچیده نحله‌های مختلف اسلام سیاسیِ از منظر بخشِ سنی جهان اسلام در فیلم مطرح شده که افشاگرانه و جسورانه به‌نظر می‌رسند.
آدم که از روستایی دورافتاده به قاهره بزرگ آمده ناگهان با دنیای غریب و تازه‌ای روبرو می‌شود که تصوری از آن نداشته است. نفوذ اخوان المسلمین تا عمیق‌ترین لایه‌های یک مرکز بزرگ آموزش علوم دینی، رقابت‌های گروه‌های سلفی ریز و درشت در الازهر و فعالیت‌های اطلاعاتی دستگاه امنیتی و پلیس مصر، فضایی تیره‌و‌تار و گاه هولناک ساخته که گریز از آن برای جوان پاک و ساده‌دلی چون آدم ناممکن است.
فیلم با لحنی انتقادی تندروی و بنیادگرایی اسلامی را معضل اصلی سرزمین مادری فیلمساز می‌داند. اما بیش و پیش از هرچیز تبعیت مو به مو از قواعد فیلمسازی مدرن در این جو و فضای سنتی، تضادهایی بازدارنده به‌وجود می‌آورد. صحنه‌ای از فیلم، مسابقات قرائت قرآن میان دانشجویان دانشگاه الازهر را به نمایش می‌گذارد. گروه‌های مختلف سیاسی یک رقابت ساده و مومنانه در قرائت قرآن را به صحنه مجادلات عقیدتی و اعمال نفوذ و تقلب بدل کرده‌اند. ساختار فیلم و نحوه دکوپاژ و تدوین فیلم هم هیجان و تنش موجود در سکانس را بالا برده و لحنی هالیوودی به فیلم بخشیده است. گفتنی است که به دلیل اخراج کارگردان از مصر و از آن مهم‌تر، این نکته که دانشگاه الازهر قطعا اجازه فیلمبرداری چنین اثر انتقادی و تندی را در محوطه تحت اختیار خود نمی‌داد، صحنه‌های دانشگاه در مسجد سلیمانیه استانبول با آن صحن آشنا و متاثر از معماری عثمانی فیلمبرداری شده‌اند.
در نهایت «توطئه قاهره» فیلمی کنجکاوی برانگیز است اما در تحلیل وضعیت ترسیم شده چندان موفق نیست و از لایه‌های سطحی موضوع فراتر نمی‌رود. فیلمی که به‌عنوان نماینده سینمای سوئد در رقابت اسکار فیلم خارجی زبان سال گذشته حضور داشت و جایزه بهترین فیلمنامه از جشنواره‌کن ۲۰۲۲ را هم دریافت کرد.