راوی سیاست در سینما

به باور همه منتقدان و مورخان سینمایی، فرانچسکو رزی یکی از بزرگترین و جریان‌ساز‌ترین فیلمسازان ایتالیایی است که در کنار میکل آنجلو آنتونیونی بنیان‌های سینمای ایتالیا را بنا نهاده‌اند. با این حال اگر بخواهیم وجه تمایز سینمای او را صورت بندی کنیم باید او را استاد سینمای سیاسی بدانیم که رد سیاست و بازنمایی آن را به تاثیرگذارترین شکل می توان در آثار او ردیابی کرد. او بیش از هر چیز تاثیرات اجتماعی و اقتصادی سیاست را در قصه‌های خود روایت می‌کرد. او حتی بر فیلمسازان سیاسی دیگر از کاستا گوراس، جیلو پونته کورو تا الیون استون و کن لوچ تاثیر گذاشته است.

اگر بخواهیم سینمای رزی را در یک کلام خلاصه کنیم باید او را تاریخ‌نگار تصویری ایتالیا در قرن بیستم بدانیم. سینمایی که بسیاری از مفاهیم و رخدادهای گره خورده با سیاست را روایت می‌کند. از رخدادی مثل جنگ جهانی و فاشیسم گرفته تا آزادی ایتالیا و بازگشت اردوگاه‌های کار اجباری تا بازار نفت و ظهور جهان سوم و مبارزه استقلال طلبانه سیسیل. ضمن اینکه او به مسائلی مثل تروریسم و تهدید ثبات سیاسی یا قاچاق مواد مخدر را هم در سینمای خود به تصویر کشیده است. شاید به واسطه موضوعات واقعی که رزی انتخاب می‌کند سینمایش را می‌توان به مستند شبیه دانست اما او به قواعد روایت داستانی وفادار است و سویه‌های دراماتیک خود را حفظ می‌کند تا به فیلم مستند به معنای متعارف نزدیک نشود. در واقع سینمای رزی نمونه‌ای موفق از سینمای نئورئالیستی ایتالیا است که در آن واقعیت و خیال با هم دیالکتیک دراماتیک دارند. موضوعات مطرح شده توسط رزی در فیلم‌هایش به قدری با اتفاقات و شرایط زمانه ما تطابق دارد که حتی گاهی اوقات می‌توان فیلم‌های او را همسو با جریانات فعلی تفسیر کرد.

فرانچسکو رزی در ۱۵ نوامبر ۱۹۲۲ در ناپل، ایتالیا به دنیا آمد. در دانشگاه به تحصیل حقوق پرداخت اما آن را نیمه‌کاره رها کرد و به کار تصویرگری کودک مشغول شد. پس از مدتی همکاری خود را با رادیو ناپل آغاز و در مقام نمایشنامه‌نویس و کارگردان و گاه بازیگر و تهیه‌کننده فعالیت کرد. او در فیلم در زمین می‌لرزد (۱۹۴۸) دستیار لوکینو ویسکونتی بود. فیلمی که سبک اپراتیک و نیمه مستندوارش تأثیری ساختاری بر فیلم‌های کارنامه رزی گذاشت. او اولین فیلمش به نام چالش (La sfida) را در ۱۹۵۸ کارگردانی کرد که به نوعی به مافیا می‌پرداخت. بعد از کارگردانی چند فیلم، مضمون ایتالیای سرمایه‌داری و فساد سیاسی جان تازه‌ای به سینمای او در دهه ۱۹۶۰ داد که به‌طور مشخص در «سالواتوره جولیانو» (۱۹۶۲) متبلور شده ‌است.

«سالواتوره جولیانو» داستان یک یاغی سیسیلی بود که با صحنه‌ای که جسد گلوله خورده او را نشان می‌داد شروع می‌شد. سپس فیلم در مجموعه‌ای از فلاش‌بک‌ها به گذشته جولیانو و مافیای سیسیل می‌پرداخت، بدون این که خود جولیانو را نشان بدهد. این تکنیک که در آن شخصیت اصلی فیلم هرگز دیده نمی‌شود (جز جسدش در صحنه اول) رزی را به طور مشخص در مرکز سینمایی قرار داد که عناصر سینمای مدرن اروپا را با پرسش‌های سیاسی متعدد (جدایی‌طلبی، مافیا، فساد دولتی، رسانه‌ها) پیوند می‌داد. در سال ۲۰۱۴ ترمیم و نمایش دوباره «سالواتوره جولیانو» در سینماها نام او را به عنوان یکی از اساتید سینمای مدرن دوباره بر سر زبان‌ها انداخت.

«دست‌ها روی شهر» (۱۹۶۳) با شرکت هنرپیشه آمریکایی «راد ستایگر»، نیز کنکاشی در فساد سیاسی دخیل در ساخت و ساز شهری در جنوب ایتالیا بود که برنده جایزه شیر طلای بهترین فیلم جشنواره ونیز شد. «ماجرای ماتئی» که نخل طلای فستیوال کن را از آن خود کرد نیز فیلمی بود که به فعالیت‌های سیاسی «انریکو ماتئی»، سیاستمدار ایتالیایی و تلاش او برای خریدن نفت کشورهایی مثل ایران و کشورهای عرب به قیمت‌هایی منصفانه‌تر از دولت‌های غربی می‌پرداخت. این فیلم با بازی «جیان ماریا ولونته»، در دهه ۱۹۷۰ به یکی از کلیدی‌ترین ستارگان سینمای رزی تبدیل شد.

یکی دیگر از همکاری‌های رزی و «ولونته» در فیلم «لاکی لوچانو» (۱۹۷۴) رقم خورد که به رابطه ارتش آمریکا و مافیای جنوب ایتالیا در دوره جنگ جهانی دوم می‌پرداخت. اما شماری از منتقدان سینمایی موفق‌ترین همکاری این ۲ را در فیلم «مسیح در ابولی توقف کرد» (۱۹۷۹) می‌دانند که در آن «ولونته» یک زندانی سیاسی چپ است که در ایتالیای فاشیست به روستایی دورافتاده تبعید می‌شود. در نهایت باید گفت آنچه در کانون سینمای رزی قرار می‌گیرد واقعیت سیاست است. خود او در جایی گفته بود:«من همیشه ضرورت ساخت فیلم‌هایی را حس کردم که به درک واقعیت امور کمک کند. واقعیت سیاست، اقتصاد و همین طور جامعه جنایتکار که کاملا به هم پیوسته‌اند. این موضوعات امروز درهم‌تنیده‌تر و برای همین نگران‌کننده‌ترند».

مارتین اسکورسیزی گفته است: «رزی مانند توفانی است که ناپاکی‌ها را با خود می‌برد». شاید این برای ما ایرانی‌ها جالب باشد که فرانچسکو رزی یک بار به ایران سفر کرده است. رزی برای نمایش یکی از فیلم‌هایش، «اجساد عالی‌مقام»، در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی به تهران سفر کرده بود. او را در ایران با فیلم‌هایی مثل «سالواتوره جولیانو» و «مسیح در ابولی توقف کرد» می‌شناسند. فیلم‌هایی که بارها از تلویزیون ایران به نمایش درآمده‌اند. فرانچسکو رزی بامداد روز شنبه ۱۰ ژانویه ۲۰۱۵ در هنگام خواب در سن ۹۲ سالگی در رم درگذشت.