کارگردان فیلم شهربانو: ساخت فیلم اجتماعی تاوان دارد
مریم بحرالعلومی کارگردان جوان و تازه‌نفس سینماست که ساخت ۳ فیلم را در کارنامه هنری خود دارد و در هر سه اثرش به موضوعات اجتماعی پرداخته و دغدغه‌هایش را در مسائل اجتماعی ایران به ویژه جامعه زنان به تصویر کشیده است. اولین ساخته بحرالعلومی با عنوان «پاسیو» جایزه بهترین کارگردانی در بخش جلوه‌گاه شرقی از جشنواره فیلم فجر را به همراه داشت و پس از آن با فیلم «شهربانو» قصه متفاوتی از یک مادر خطاکار را روایت کرد که مورد توجه منتقدان قرار گرفت.
فیلم شهربانو نوشته پژمان تیمورتاش است و بر اساس ایده‌ای از این نویسنده شکل گرفته که با مضمونی اجتماعی، مریم بحرالعلومی در مقام کارگردان، چالش‌های پیش روی یک خانواده را روایت می‌کند. نقش اول این فیلم را فرشته صدرعرفایی بر عهده دارد و برای نخستین بار شاهد بازی متفاوتی از یوسف تیموری و بهرنگ علوی در این اثر هستیم. بهناز جعفری، گلاره عباسی، سامان عباسی، محمد ولی‌زادگان و علی کیان ارثی از دیگر بازیگران این فیلم هستند. این فیلم در «فیلیمو» اکران آنلان شده که به همین مناسبت با کارگردان آن گفت‌وگو کرده‌ایم:
- این دومین فیلم شماست که به مسائل اجتماعی و به ویژه دغدغه‌های شما در حوزه زنان تأکید دارد. این علاقه‌مندی شما به سینمای اجتماعی و پرداختن به مسائل اجتماعی زنان است که همچنان در آثار دیگرتان هم به آن خواهید پرداخت؟
به لحاظ ذهنی و جهان‌بینی به موضوعات زنانه و مادرانه و همچنین معضلات اجتماعی که هم زنان و هم مردان را می‌تواند درگیر کند، علاقه دارم و این موضوعات را به صورت هدفمند پیگیری می‌کنم که بتوانم با قصه‌هایی از معضلات اجتماعی و ایجاد چالش‌های اجتماعی در قالب سینما تاثیر مثبت و مناسبی بر مردم سرزمینم و همچنین مردم جهان داشته باشم.
- ایده این فیلم چطور شکل گرفت و آیا در روند نوشتن فیلمنامه تحقیق و پژوهشی هم صورت گرفت؟
آقای پژمان تیمورتاش نویسنده فیلمنامه، ایده‌ای را از سال‌های دور کودکی و نوجوانی خود داشتند که خیلی با اصل قصه مشابهت نداشت اما شروع شکل گیری قصه با ایده ایشان از گذشته بود. ما تحقیقات مفصلی به صورت میدانی و پژوهشی داشتیم و مشاوره‌های متعددی از حوزه قضایی و معاونت فرهنگی وقت قوه قضاییه آقای حجت‌الاسلام هادی صادقی گرفتیم و تایید محتوا و مضمون را با مشورت دوستان و بزرگان گرفتیم.
مریم بحرالعلومی، کارگردان فیلم شهربانو: فرشته صدرعرفایی اولین انتخاب من بود و حضور ایشان در نقش شهربانو موهبتی برای فیلم بود اما دیگر بازیگران هم همین طور بود. نه این که نگاه گیشه‌ای یا تماشاگرپسندانه داشته باشم یا بخواهم این نگاه گیشه‌ای را رد کنم اما به طور طبیعی حضور بازیگران حرفه‌ای در شکل‌گیری درست یک فیلم تأثیر بسزایی دارد
- شما در این فیلم به روایت زندگی یک مادر خطاکار و مسائلی که این مادر در جامعه و خانواده‌اش با آن روبروست پرداخته‌اید که با تعریفی که از جایگاه مادر در جامعه ایرانی داریم کمی فاصله دارد آیا نگران بازخوردهای منفی نسبت به تقدس زدایی از جایگاه مادر نبودید؟
بسیار این نگرانی وجود داشت اما برای شخص من مسئله‌ای اصلی و اساسی بود چرا باید از یک قصه‌ای که واقعیت جوامع متعدد هست و اتفاقا بخش اعظم تقدس مادران را دربرمی‌گیرد بگذریم. چرا باید از موضوع فداکاری، ازخودگذشتگی و قربانی شدن آن‌ها به خاطر ساختن زندگی بهتر برای فرزندان به دلیل ترس و نگرانی از قضاوت‌ها عبور کنیم و آن را تصویر نکنیم در حالی‌که همه این قصه‌ها را به صورت واقعی در اخبار و پرونده‌های قضایی شاهد هستیم. برای من این بسیار مهم بود و مهم‌ترین جذابیت قصه شهربانو همین چالش خطرناک و نگران‌کننده بود که تمام تلاشم را کردم تا با حفظ جایگاه مقدس مادر و نگاهی که ما به مادران و فرزندان‌مان و بالعکس داریم این کار را انجام بدهم و امیدوارم که تماشاگران هم با این موضوع ارتباط مناسب برقرار کنند چرا که در این فیلم ما از خطاکار حرف می‌زنیم نه از خلافکار.
- به نظر خودتان وجه تمایز فیلم شما نسبت به دیگر آثاری که با سوژه‌های مشابه ساخته شده است در چیست؟
تلاش کردم تصویر متفاوتی از مادر خطاکار و فداکار به تصور بکشیم که این تفاوت نه صرفا در کلیات و قصه بلکه در مهم‌ترین نقاط و جزییات هم مورد توجه قرار گرفت. از انتخاب بازیگران و پردازش شخصیتی که سال‌ها در زندان بوده تا لحن و لباس و ادبیاتی که انتخاب شده است تلاش کردم خیلی به واقعیتی که گاهی به شکل دیگری تصویر می‌شود، نزدیک شویم و این نکات می‌تواند ویژگی‌هایی برای شکل‌گیری شهربانو باشد و امیدوارم که این‌طور شده باشد.
- در این فیلم از بازیگران حرفه‌ای در نقش‌های اصلی استفاده کردید. آیا حضور این بازیگران تضمینی برای فروش بیشتر فیلم و دیده شدن آن است یا آن که کار کردن با بازیگر حرفه‌ای کار ساده‌تری است و راحت‌تر به نتیجه می‌رسد؟
من شخصا اعتقاد دارم بازیگران حرفه‌ای در کنار بازیگران کم‌تجربه بهترین گروه بازیگران را برای هر فیلم تشکیل می‌دهند چون در تکامل همدیگر کار می‌کنند و هم‌پوشانی داشته باشند. در فیلم شهربانو تلاشم همین بوده است. البته نقش اصلی فیلم با توجه به وزن و سختی در اجرا که روی کاغذ داشت، خانم فرشته صدرعرفایی اولین انتخاب من بود و حضور ایشان در نقش شهربانو موهبتی برای فیلم بود اما دیگر بازیگران هم همین طور بود. نه این که نگاه گیشه‌ای یا تماشاگرپسندانه داشته باشم یا بخواهم این نگاه گیشه‌ای را رد کنم اما به طور طبیعی حضور بازیگران حرفه‌ای در شکل‌گیری درست یک فیلم تأثیر بسزایی دارد. در شکل‌گیری تمام شخصیت‌هایی که حتی در یک سکانس ممکن است حضور داشته باشند، تأثیرگذارند. حرفه‌ای بودن یک بازیگر را میزان توانایی و استعداد او در نقش‌آفرینی تعیین می‌کند که توانمندی او در نهایت به قدرت فیلم منجر می‌شود بنابراین تلاشم این بود که در انتخاب‌هایم این دقت را داشته باشم و نظرات مثبت و خوبی را از انتخاب بازیگران فیلم داشتم. حتی بازیگرانی که پیش از این در چنین نقش‌هایی دیده نشده‌اند و فکر می‌کنم این قدرت و توانایی در بازیگران کم تجربه در سکانس‌هایی از فیلم با هم‌پوشانی بازیگران حرفه‌ای شکل گرفت که برای من راضی‌کننده بود.
- انتخاب یوسف تیموری که پیش از این به عنوان بازیگر آثار طنز و کمدی مطرح بود چطور صورت گرفت؟
این مختص یوسف تیموری نیست من و نویسنده برای ۳ نقش فیلمنامه به لحاظ شمایلی که از آن کاراکترها وجود داشت به یک تصمیم مشترک رسیدیم که در این انتخاب‌ها به نوعی تابوشکنی کردیم. این انتخاب متفاوت برای دو کارکتر «صادق» و «ابراهیم» که یکی از آن‌ها را یوسف تیموری بازی کرد و دیگری را بهرنگ علوی اتفاق افتاد که به نظرم نقش ابراهیم یکی از مهم‌ترین نقش‌های این فیلم هم هست. همچنین بازیگر نقش داماد شهربانو که همکارمون آقای کیان ارثی نقش آفرینی کردند. این‌ها چهره‌هایی هستند که مخاطب نسبت به آن‌ها پیش داوری دارد و با ذهنیتی که از قبل دارد، شاید این کاراکتر را دنبال کند و من خواستم این پیش داوری‌ها را به هم بریزم. و آقای یوسف تیموری اولین انتخابم برای نقش «صادق» بود. من به دلیل سال‌ها حضورم به عنوان دستیار در چندین پروژه با این بازیگر همکاری کرده بودم و به نظرم از توانمندترین بازیگران حوزه کمدی و حتی جدی است با وجود آن که فقط یک بار در فیلم «بوتیک» در یک نقش جدی ایفای نقش کرده بود.
مریم بحرالعلومی، کارگردان فیلم شهربانو: تلاش کردم تصویر متفاوتی از مادر خطاکار و فداکار به تصور بکشیم که این تفاوت نه صرفا در کلیات و قصه بلکه در مهم‌ترین نقاط و جزییات هم مورد توجه قرار گرفت. از انتخاب بازیگران و پردازش شخصیتی که سال‌ها در زندان بوده تا لحن و لباس و ادبیاتی که انتخاب شده است تلاش کردم خیلی به واقعیتی که گاهی به شکل دیگری تصویر می‌شود، نزدیک شویم و این نکات می‌تواند ویژگی‌هایی برای شکل‌گیری شهربانو باشد و امیدوارم که این طور شده باشد
در اولین مرحله، فیزیک ایشان و تصویر و شمایل این بازیگر بسیار به کارکتر «صادق» که در ذهنم داشتم، شبیه بود. وقتی قرار گذاشتیم و صحبت کردیم برای ایفای این نقش جدی بسیار استقبال کرد و تمام تلاشم را کردم که حضور او در این نقش به بهترین شکل اتفاق بیفتد و خوشحالم که مخاطبان هم نگاه خوبی را نسبت به حضور متفاوت یوسف تیموری و همچنین بهرنگ علوی در نقش ابراهیم داشتند. آقای بهرنگ علوی هم برای اولین بار بود که کارکتری در این سن و سال را بازی می‌کردند.
- چرا همسر شهربانو که عامل گرفتاری‌های شهربانو است در فیلم نمی‌بینیم و به او پرداخته نشده است؟
درباره حضور پدر و دختر خانواده در متن فیلمنامه خیلی با آقای پژمان تیمورتاش در مرحله نگارش کلنجار رفتیم و پس از آن در مرحله دورخوانی و تمرین با خانم صدرعرفایی و دوستان دیگر از هر دری که من به عنوان کارگردان و آقای تیمورتاش به عنوان نویسنده ورود می‌کردیم، دیده شدن این دو کارکتر چیزی به متن ما اضافه نمی‌کرد و کمکی به ما نمی‌کرد. اتفاقا این حسرتی که در شهربانوی قصه ما از ندیدن این دو نفر وجود داشت، خیلی دوست داشتم که با تماشاچی هم باقی بماند. ما حتی در آن دو سکانسی که شهربانو به نوعی با این حسرت مواجه می شود، آن اتفاقی که دلش می خواست نیست. چیزی که در سال‌های چهاردیواری با خودش مرور می‌کرد و تمرین می‌کرد که اگر ببینمش این را می‌گویم یا این کار را می‌کنم اما در هر دو موقعیتی که به وجود می‌آید اصلا آن اتفاقی نیست که انتظارش را می‌کشید و باقی گذاشتن این حسرت برای من کارگردان، نویسنده و سازندگان اثر و همچنین مخاطبان، شاید درست‌ترین اتفاق در ثمره این قصه شده است. این حسرت با شهربانو به زندان برمی گردد و شاید باید با مخاطب هم باقی بماند.
- از دشواری‌های ساخت دومین فیلم‌تان و پیدا کردن سرمایه گذار بگویید؟
من مجری طرح فیلم شهربانو هم بودم و بخش عمده‌ای از سرمایه فیلم را حدود هفتاد درصد با سرمایه شخصی خودم شکل گرفت و طبیعی است که سختی‌های زیادی را به لحاظ مالی داشته باشد. اما در هر صورت فیلم اجتماعی و دغدغه‌مند ساختن تاوان دارد به ویژه در روزگاری که کرونا بلای عجیب و غریبی را بر سر سینمای ما و سینمای جهان آورد و البته خوشحالیم که پلتفرم‌های خوبی مثل فیلیمو به یاری سینما آمدند تا حاصل زحمات سخت و سنگین سینماگران دیده شود. فیلم شهربانو اواخر سال ۹۸ تولید شد و در آخر سال ۹۹ آماده نمایش شده و حالا دراواخر سال ۱۴۰۰ با مخاطب ارتباط برقرار می‌کند. اما به هر حال من خدا را شاکرم و امیدوارم با ارتباط خوب مخاطبان با این فیلم و بازگشت سرمایه بتوانیم همچنان جان تازه بگیریم که باز هم فیلم اجتماعی تولید کنیم. ساختن فیلم اجتماعی برای فیلمسازان مستقلی مثل من، سختی‌های بیشتری دارد. فیلمسازی که انتخاب می‌کند در این ژانر به خاطر رسالتی که برای خودش قائل است، دغدغه مندانه کار کند باید انتظار این دشواری‌ها را هم داشته باشد و از آن‌ها عبور کند. من خوشحالم که به هر شکل توانستیم به مقصد برسیم و بهترین اتفاق هم برای ما رویارویی فیلم با مخاطب است که این روزها به وقوع پیوسته است.
- بازخوردهایی که از فیلم شهربانو گرفتید چطور بود در حد انتظار بود؟
خیلی بازخوردهای خوبی دریافت کردیم. حتی بهتر و جذاب‌تر از تصوری بودی که من و همکارانم داشتیم. من با سابقه سال‌ها دستیاری و برنامه‌ریزی می‌دانم که تولید طولانی مدت هیچ توجیه اقتصادی برای سینما ندارد اما برای هر سه فیلمی که ساخته‌ام، مراحل پیش تولید را مفصل‌تر و با زمان‌بندی مناسب در نظر می‌گیرم. همکارانم وقتی فیلم را دیدند درخشان‌تر از تصوری بود که داشتند و همین‌طور برای مخاطبان چرا که نظرات مثبت وحیرت‌انگیزی را بعد از تماشای فیلم به ویژه از سوی زنان و مادران عزیز که در حوزه‌های متعدد فرهنگی و هنری فعالیت داشتند، دریافت کردیم. شاید بعد از دریافت این نظرات مثبت بود که به این تصمیم رسیدم که قید اکران در سینما را بزنم و در فضای صمیمانه تر و خانوادگی‌تری این فیلم با مخاطب ارتباط برقرار کند.
- کمی درباره سومین فیلم‌تان که آماده نمایش است، بگویید.
فیلم «قطع فوری» چند ماه است که پروانه نمایش آن صادر شده است. این فیلم هم فضایی اجتماعی دارد و نسبت به دو فیلم قبلی من به لحاظ شکل ساختاری کمی تجربی‌تر است اما باز هم همان دغدغه‌های اجتماعی را دارد که این بار نه صرفاً مرتبط با زنان بلکه درباره زوج‌هاست. این فیلم با چاشنی کرونا و ذهنیت ترس از مرگ همراه است و قصه شبی در شب‌های کرونایی است که زلزله‌ای رخ می دهد. امیدوارم این فیلم در سال ۱۴۰۱ به نمایش دربیاید و بتواند ارتباط خوبی را با تماشاگر برقرار کند. «قطع فوری» آخرین فیلم مرحوم علی انصاریان هم هست.
- حرف آخر؟
می‌خواهم تشکر خیلی ویژه از مخاطبانی داشته باشم که این فیلم را به شکل قانونی می بینند و پلتفرم‌های قانونی مثل فیلیمو را برای تماشای همه آثار سینمای ایران انتخاب می‌کنند و به این ترتیب برای تلاش و زحمتی که برای ساخت این آثار کشیده شده است، ارزش قائلند.
