شب بیست و نهم؛ مهم‌ترین فیلم ترسناک ایرونی
۳۰ آبان ۱۳۶۹ سالگرد اکران این فیلم تاریخی است
نمایش فیلم شب بیست و نهم (حمید رخشانی) (که از ۳۰ آبان ۱۳۶۹ آغاز شد) واکنش چندانی در میان منتقدان ایجاد نکرد. احتمالا خیلی‌ها فیلم را آن‌قدر جدی نگرفتند که زمانی را صرف نگارش نقد بر آن کنند. یادداشت‌های منتشرشده هم عموماً لحنی منفی داشته و شب بیست و نهم را با عناوینی همچون «اثری صرفاً تجاری و تماشاچی‌پسند»، «فیلمنامه‌ای با قصد فریب و تحمیق افکار تماشاگر» و «فیلمی پوچ و بی‌معنا و بی‌مفهوم» نواختند. با این وجود، هر چند شاید شب بیست و نهم فیلم درخشانی نباشد اما هر چه زمان می‌گذرد جایگاه ویژه‌تری در سینمای ایران پیدا می‌کند.
در حالی که فقر سینمای ما در زمینه خلق آثار متعلق به ژانر وحشت از جمله دغدغه‌هایی است که بارها از سوی کارشناسان مطرح شده، بعید است بحثی در این زمینه در بگیرد و گوشه‌ای از بحث به شب بیست و نهم، به‌عنوان یکی از معدود تجربه‌های پذیرفتنی سینمای وحشت در سینمای ایران، ختم نشود. ۳۱ سال از زمان اکران این فیلم حمید رخشانی می‌گذرد و سینمای ایران به‌ندرت فیلم ترسناک دیگری در خود دیده که بتواند در حد شب بیست و نهم تماشاگر را درگیر کرده و – لااقل در لحظاتی – او را وحشت‌زده کند.
خلاصه داستان و مشخصات فیلم
محترم و حسین طبق یک سنت کهن خانوادگی، در کودکی با هم نامزد می‌شوند تا در جوانی به عقد هم درآیند. در حین مراسم، شبحی دیده شده و خانواده‌ها را نگران آینده ازدواج آنها می‌سازد. سال‌ها بعد، محترم و حسین با هم ازدواج کرده‌اند و محترم باردار است. در همین دوران، او چند بار با همان شبح مرموز روبه‌رو می‌شود؛ اتفاقی که زندگی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد…
فیلم شب بیست و نهم با فیلمنامه‌ای از حمید رخشانی (بر اساس خاطراتی نوشته دکتر حسین شایگان) نوشته شد. حسین گیل، رضا رویگری، آنیک شفرازیان، حمیده خیرآبادی، مرجانه گلچین و حسین شهاب از جمله بازیگران فیلم بودند. از جمله دیگر عوامل سرشناس فیلم می‌توان به ساموئل خاچیکیان به‌عنوان تدوینگر، مجید انتظامی در مقام سازنده موسیقی متن و مژده شمسایی (که بعدها با بازی در نقش اصلی فیلم‌ها و نمایش‌های بهرام بیضایی شهرت فراوانی پیدا کرد) به‌عنوان طراح صحنه و یکی از چهره‌پردازان فیلم اشاره کرد.
یک فیلم تجاری پذیرفتنی
محمد آقازاده (در مطلبی که ۲۱ آذر ۱۳۶۹ در روزنامه کیهان منتشر شد) یکی از معدود نویسندگانی بود که سعی کرد نگاه متعادلی به فیلم شب بیست و نهم داشته باشد و به‌جای زدن فیلم از ریشه، سعی کند تا چنین فیلمی را در بافت ویژه خود بررسی کند: «شب بیست و نهم در سینمای کشور بحث جدی و زیادی را بر نمی‌انگیزد، درحالی‌که کارگردان در فیلمش به توفیقاتی دست یافته است که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.»
آقازاده بر این تأکید کرد که فیلم شب بیست و نهم اثری متعلق به سینمای بدنه است و چنین فیلمی باید در وهله اول ارتباطی ساده با تماشاگر ایجاد کرده و همچنین اگر پیام‌های اخلاقی به تماشاگر منتقل نمی‌کند، لااقل بازتاب‌دهنده افکار مخرب نباشد. با این توضیحات، آقازاده فیلم شب بیست و نهم را فیلمی پذیرفتنی دانست: «فیلم قصه جمع‌وجوری دارد و ماجرای اصلی در دل آن بسط و توسعه می‌یابد، بدون اینکه ماجراهای فرعی و حاشیه‌ای، ساختمان یک‌دست آن را مخدوش کند. آن‌طور که از دیدن فیلم دستگیرمان می‌شود، رخشانی کلیه قواعد کلاسیک قصه‌پردازی و اوج و فرودهای سینمایی را می‌شناسد و بدون اینکه رعایت آنها توی ذوق بزند این تدابیر را به‌کار میبرد.»
از دید آقازاده، فیلم شب بیست و نهم از برخی جنبه‌های اجرایی مثل نمایش جنبه‌های بیرونی شخصیت‌ها، طراحی لباس و فضاها هم فیلم یک‌دست و متعادلی است. از نظر مضمونی هم فیلم هر چند هوشمندانه و واجد اندیشه‌ورزی خاصی نیست اما رخشانی توانسته جهان ملموس و قابل پذیرش در مورد لایه‌های پایین جامعه خلق کند. آقازاده البته به مشکلاتی هم در برخی از نکات اجرایی فیلم اشاره کرد: «مشکل اساسی فیلم از دیدگاه نگارنده حرکات زاید دوربین است که تا حدودی تماشای عادی ماجرا را مختل می‌کند، در صورتی که قصه به خاطر ظرفیت درونیش آنچنان جذاب است که احتیاج به عملیات آکروباتیک دوربین نباشد. ایرادهای دیگری از جمله بودن صحنه‌های زاید… در فیلم است.» با وجود این مشکلات، آقازاده اعتقاد داشت که فیلم شب بیست و نهم می‌تواند حرکتی برای سینمای تجاری ایران به سمت ساخت فیلم‌های پرکشش و سینمای قصه‌گو باشد.
یک فیلم فارسی در ستایش خرافات
با این وجود، دیگر نویسندگانی که مطالبی در مورد فیلم شب بیست و نهم نوشتند، عموما نظری متفاوت با نکات مطرح‌شده از سوی محمد آقازاده داشتند. در مطلبی که، بدون ذکر نام نویسنده، در هفته‌نامه اطلاعات هفتگی (۲۱-۲۸ آذر ۱۳۶۹) منتشر شد، نویسنده به صراحت شب بیست و نهم را بازگشت به دوران فیلمفارسی دانست: «پس از گذشتن سالیان بسیار از دفن فیلمفارسی در قعر آرشیوها و فیلمخانه‌ها، آن‌هم به حسب ضرورت تاریخی، حمید رخشانی کارگردانی که با نخستین فیلم خود، راه دوم، حضور کمرنگ و ناموفقی در سینمای ایران داشت، پس از چندین سال دوری از دوربین و سینما با قرار دادن مضمونی ظاهرالصلاح در قالب کلیشه‌های رایج فیلمفارسی با مایه‌های کاذبی از ترس و دلهره، سعی در تجدید موفقیت این ژانر، سینمای دلهره‌آور، پس از گذشت بیش از یک دهه از پیروزی انقلاب داشته است.»
نویسنده با تأکید بر مواردی چون سستی در شخصیت‌پردازی که نتیجه‌اش خلق شخصیت‌هایی بی‌هویت است و ناتوانی فیلمنامه‌نویس در تأمین یک خط منطقی داستانی، فیلم شب بیست و نهم را دارای فیلمنامه‌ای صرفا تجاری و تماشاچی‌پسند دانست که تنها با قصد فریب و تحمیق افکار تماشاگر و ایجاد هیجانات کاذب و زودگذر، نوشته شده است.
این نویسنده بی‌نام، فیلم را از نظر مضمونی هم مورد حمله قرار داده و آن را اثری در تلاش برای تبلیغ خرافه‌ها قلمداد کرد؛ اثری که سال‌ها تلاش مسئولان فرهنگی برای مبارزه با خرافه‌پرستی و آیین‌های پوچ را به هیچ می‌انگارد: «توجه کنید به تخم‌مرغ شکستن یا عاطل، باطل کردن معصومه در چهارچوب اتاق‌ها و… شیطان را در قالب یک بیوه‌زن به تصویر کشیده و کشش دراماتیک فیلم را بر پایه شناسایی این موجود شکل می‌دهد.»
این نویسنده تنها به چند دقیقه ابتدایی شب بیست و نهم به‌عنوان بخش‌های قابل‌تحمل فیلم اشاره کرده و فضای مرموز ایجادشده به‌واسطه زوایا و نماهای نسبتا حساب‌شده و بازی درخشان آنیک شفرازیان را مقدمه مناسبی برای یک فیلم رمزآلود قلمداد کرد؛ مسیری که، به‌زعم نویسنده، در ادامه به حاشیه می‌رود.
دیگر نویسندگان هم در مورد شکل پرداختن فیلم به بحث‌های خرافی، با این نویسنده بدون نام هم‌نظر بودند. نمونه‌اش یادداشتی است که محمود معیری در روزنامه رسالت (در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۶۹) با عنوان، بازگشت به خرافات، نوشت: «فیلم شب بیست و نهم فیلمی پوچ و بی‌معنا و بی‌مفهوم است… شب بیست و نهم، تبلیغ عقاید خرافه‌پرستی است. و به هیچ وجه بر رد خرافات اشاره‌ای ندارد.»
معیری در این راستا به‌خصوص به صحنه‌های پایان فیلم، جایی که تماشاچی باید نتیجه‌گیری کند، اشاره کرد. به‌زعم او، فیلم در همین‌جا است که عقاید خرافه‌پرستی را تأیید می‌کند. او در انتهای یادداشت، از مسئولان فرهنگی درخواست کرد که دقت بیشتری در تأیید چنین فیلم‌هایی داشته باشند چون فیلم‌هایی مثل شب بیست و نهم برای جامعه مضر بوده و مانع پیشرفت فرهنگ خواهند شد.
یادداشتی نوشته عزیزالله حاجی مشهدی که در تاریخ ۳ دی ۱۳۶۹ در نشریه جوانان امروز منتشر شد، از یادداشت‌های قبلی مهربانانه‌تر نبود. او هم مثل دو نویسنده قبلی شب بیست و نهم را فیلمی فاقد خلاقیت، ابتکار عمل و نوآوری، مجموعه‌ای از رخدادهای بی‌منطق و آمیخته به خرافه‌پرستی‌های موهوم و تأسف‌بار دانست: «به راستی فیلم در چه مسیری پیش می‌رود؟ تأیید خرافه‌پرستی‌های موهوم را نشانه دارد یا در مذمّت چنین باورهایی گام برداشته است؟ اگر چنین است، در کدام صحنه و در چه نماهایی در مذمت خرافه‌پرستی و بی‌ریشگی این باورهای نادرست و باطل نشانه‌یی در دست داریم؟ اگر محترم [شخصیت زن جوان فیلم]، طلسم‌شده و جنی است آوردن ناظم‌الاطباء بر بالین او به چه معنی است؟ اگر هم از تب زرد، یا بیماری مرموز دیگری رنج میبرد، آن شبح مرموز که سال‌های سال بر بالای آن خانه قدیمی هر از چندگاهی پدیدار می‌شود، دیگر چه صیغه‌یی است؟ کارگردان، نه تکلیف باورداشت‌ها و پندارهای راستین خود را در فیلم روشن می‌کند و نه به تماشاگر این فرصت را می‌دهد که ببیند، به راستی از نگاه قهرمانان فیلم، رخدادها چه سیر روشن و معقولی را دنبال می‌کنند.»
چرا شب بیست و نهم هنوز یک اثر مهم محسوب می‌شود؟
با وجود تمام انتقاداتِ مطرح‌شده، چرا فیلمی مثل شب بیست و نهم، با وجود ضعف‌هایی (گاه نه‌چندان کوچک) در اجرا و روایت داستان، حتی همین امروز هم به‌عنوان نمونه‌ای پذیرفتنی در سینمای وحشت ایران مطرح می‌شود؟ به‌نظر می‌رسد نکاتی در فیلم وجود دارد که اکثر نویسندگان در زمان اکران از آنها غفلت کردند.
از نمونه‌های ذکرشده در این مطلب می‌توان دریافت که اکثر منتقدانی که در زمان اکران شب بیست و نهم یادداشت‌هایی بر فیلم نوشتند، به‌جای تلاش برای بررسی فیلم بر اساس قواعدی که فیلم بر روی آنها بنا می‌شود، به دسته‌بندی‌های کلّی (فیلمفارسی، فیلم بی‌محتوا و موارد مشابه) روی آوردند. مقایسه یادداشت متفاوتی که محمد آقازاده بر شب بیست و نهم نوشت با دیگر یادداشت‌های نوشته شده بر فیلم، نشان می‌دهد که چطور توجه به چنین فیلمی با در نظر گرفتن مسائلی چون ژانر، سبک و انتظاراتی که اساسا چنین فیلم‌هایی قرار است در تماشاگر ایجاد کنند، می‌تواند ما را به نتیجه‌ای متفاوت برساند.
در مرور دوباره، به‌نظر می‌رسد ویژگی‌هایی در شب بیست و نهم وجود دارد که فیلم را در جایگاهی بالاتر از اکثر فیلم‌های ایرانی ترسناک ساخته‌شده در دهه‌های اخیر قرار می‌دهد.
- نقش ساموئل خاچیکیان در موفقیت فیلم کمتر مورد اشاره قرار گرفته است. خاچیکیان، که احتمالا موفق‌ترین فیلمساز تاریخ سینمای ایران در زمینه ساخت فیلم‌های پرتعلیق و دلهره‌آور است، تدوینگر چیره‌دستی هم بود و در اینجا رگه‌هایی از توانایی‌هایش در تأثیرگذاری بر تماشاگر را نشان می‌دهد. تدوین فیلم – از جمله کات‌های سریع هنگام نمایش شبح مرموز – نقش مهمی در انتقال حس آرامش موقت داخل خانه در تقابل با فضای مخوف ناشی از حضور شبح ایفا کرده است.
- همان‌طور که محمد آقازاده در یادداشتش اشاره کرد، حمید رخشانی در فضاسازی «بومی» موفق عمل می‌کند. در این راه نمی‌توان نقش مژده شمسایی به‌عنوان طراح صحنه، کمال مطیعی به‌عنوان فیلمبردار و مجید انتظامی در مقام سازنده موسیقی متن را از یاد برد. این موفقیت کمک می‌کند تا مخاطب ماجراهای رخ‌داده را به‌عنوان اتفاقاتی که دارند در بخش خاصی از جامعه ایران رخ می‌دهند، بپذیرد.
- کلیدواژه «بومی» که در بند قبل به‌کار رفت، عنصری اساسی در ژانر وحشت و نکته کلیدی شب بیست و نهم است. ژانر وحشت ارتباط تنگاتنگی با افسانه‌ها و اعتقادات مذهبی، ملی و منطقه‌ای/ فولکلور دارد. تأثیری که از فیلمی مثل «جن‌گیر» می‌گیریم، با در نظر گرفتن این نکته است که فیلم بر پایه تفکری مسیحی ساخته شده و حتی ساختار فیلم هم متأثر از آن تفکر است. اگر همین فیلم با همین ویژگی‌ها و همین خط داستانی در ایران ساخته میشد، تماشاگر ایرانی به‌احتمال زیاد فیلم را پس می‌زد. یکی از مشکلات اساسی بخش اعظم فیلم‌های ترسناک ساخته‌شده در ایران در دهه‌های اخیر، تقلیدی بودن است. حتی در معدود مواردی هم که فیلم‌های ترسناک ایرانی به یک خرافه یا افسانه بومی پرداخته‌اند، ساختار تقلیدی‌شان باعث شده تا آن اشارات ظاهرا فولکلور عملا چیزی بیش از یک روکش سطحی نباشد. شب بیست و نهم در این میان یک استثناء مهم است؛ فیلمی که از جنبه‌های مختلف یک اثر «بومی» محسوب می‌شود و همین امر، فیلم را از دیگر آثار ترسناک سینمای ایران متمایز می‌کند. این تمایز، امروزه اهمیت شب بیست و نهم را از قبل هم بیشتر کرده است. مخاطب امروزی که احتمالا ده‌ها (و اگر مخاطب جدی سینمای وحشت باشد، چه‌بسا صدها) فیلم ترسناک تاریخ سینما را دیده است، هنگام دیدن شب بیست و نهم – به‌علت همان ویژگی‌های بومی – احتمالا کمتر به‌سراغ مقایسه این فیلم با نمونه‌های شاخص جهانی خواهد رفت و همین می‌تواند به اصلی‌ترین برگ برنده شب بیست و نهم تبدیل شود.
- توجه کنید که وقتی از بومی‌بودن حرف می‌زنیم، منظورمان تنها اشاره به مواردی چون جنّ و آل و… نیست. این نکته حتی باید در شکل داستان‌گویی و شخصیت‌پردازی هم رعایت شود. امید روحانی زمانی هنگام بحث در مورد فیلمفارسی به اهمیت فرهنگ ایرانی در این آثار اشاره کرده و می‌گفت که صرف حضور این عناصر نقطه ضعفی برای فیلم به شمار نمی‌رود: «…اینکه بگوییم همه آب توبه‌ها خصوصیت فیلمفارسی است غلط است. مهم‌ترین قصه فیلمفارسی، خونخواهی حسین (ع) در کربلاست… مظلومیت، ذات فرهنگ ایرانی… است. بسیار هم محترم و مقدس است». [به نقل از کتاب «فیلمفارسی چیست؟»، به کوشش حسین معززی‌نیا] در شب بیست و نهم هم کاراکتر محترم می‌تواند چنین حسی در تماشاگر ایجاد کند: شخصیت معصومی که دارد قربانی مناسبات عجیب اطراف می‌شود درحالی‌که خود هیچ نقشی در شکل‌گیری آن شرایط ندارد. موفقیت سازندگان شب بیست و نهم در پرورش شخصیت محترم نقش مهمی در افزایش اهمیت فیلم در گذر زمان ایفا می‌کند. کافی است به این توجه کنیم که هر جا این شخصیت در حاشیه قرار دارد، فیلم دچار افت فاحشی می‌شود.
توجه به این نکات، می‌تواند درس مهمی برای ما به همراه داشته باشد. استفاده از ترس‌های لحظه‌ای و عناصر غافلگیرکننده به‌تنهایی برای ماندگاری یک فیلم ترسناک کافی نیست. به همین خاطر است که فیلمی مثل شب بیست و نهم، با وجود تمام انتقاداتی که از آن شده و با وجود عدم پیچیدگی‌های روایی یا حرف‌های دهان‌پرکن، هنوز هم به‌عنوان یکی از معدود نمونه‌های پذیرفتنی ژانر وحشت در سینمای ایران مورد بحث قرار می‌گیرد و خیلی از تلاش‌های جدیدتر، به‌سرعت فراموش شده‌اند.
سلام
خیلی عالی وترسناک من هم دربچگی والان هم که ۴۰سالمه این فیلمو میبینم ازترس میمیرم
واقعادست مریزادداشت وداره
موفق باشید
من هر دفعه که فیلم را میبینم میترسم واقعا تاثیرگذار و غیر تکراری شدن
فیلم بسیار عالی هست انهم در کشوری که هرگز یک فیلم در ژانر وحشت نداشته است که واقعا کمی از استانداردها را رعایت کند. ما بواسطه فرهنگ باستانی غنی و ادبیات داستانی غنی و بزرگ میتوانیم در این ژانر عالی باشیم اما شوربختانه نشده است. اما این فیلم با بازیهای عالی تعدادی از بازیگران و موسیقی و صحنه ارایی زیبا و هم چنین نور پردازیهای اکسپرسیونیستی بسیار فیلم در خور توجه ای هست. کاش چنین فیلمی در این ژانر باز تولید میشد
فیلم پوچ و بی محتوا و بی سر و ته که نه هنر بازیگری درش هست نه فیلم نامه نه تصویر برداری و هیچی هیچی! ژانر وحشت اخر فیلم که میفهمی چه وقتی تلف کردی!
ایران نمی تواند فیلم ترسناک بسازد چون مردم فک میکنن با گفتن بسم الله یا همچین چیزایی جنی یا روحی که تو فیلمه باید ناپدید بشه اگرهم شد دگ فیلم معنایی ندارد
از طرفی ایران اصلا نمی تواند از یک جنی یک جلوه ویژه بسازد….
اگر هم تو فیلم طرف ذکر یا همچین چیزی بگوید و جن و فلانی ناپدید نشه حدیث ها و گفته های روحانیان رو زیر سوال میبرد….
ایران باید نحوه ساختن فیلم های ترسناک رو از کشور ترکیه یاد بگیرد که خیلی هم بی نظیر هستند فیلم هایی مانند(دابه.سجین.موسالات….) 🥲💚
واقعا عالی 👍