استشهادی برای خدا

چرا برخی داستان ها و فیلمنامه ها سکته دارند و در تبیین روند روایی و یا دراماتیک خود الکن و گاهی ابتر هستند؟ مسلماً نمی توان تنها یک دلیل را در پاسخ به این سؤال منظور داشت و قطع به یقین علل متعددی را برای این مسئله می توان برشمرد. اما اگر از کنار ناپختگی ها و بی دقتی ها گذر شود، ریشه این گونه موارد در یک جمله خلاصه می شود؛ نویسنده های این گونه داستان ها حوادث درون ماجراها را بر مبنای دانش حصولی خود برگزیده و چیده اند، اما به وقت تعریف، مخاطب را با دانش حضوری خویش مواجه کرده اند.
برای تشریح این موضوع به طور خلاصه می توان گفت که انواع علم در یک نوع تقسیم بندی در دو دسته قرار می گیرند؛ علمی که هر انسانی بر اساس اراده، انتخاب و تمرین آن را به دست می آورد، همانند آموختن ریاضیات، رانندگی، شنا و... و نیز علمی که به صورت خود به خودی و غیر ارادی، کشف می شود که انواع تصمیمات اخلاقی از زیر مجموعه های آن است. دسته اول که بر اساس تجربه و آزمون و خطا اکتساب می شود، علم حصولی نام دارد و دومی که علت العلل خرابی اکثر فیلمنامه هاست، همان علم حضوری است.

«استشهادی برای خدا» ششمین فیلم سینمایی علیرضا امینی پس از «نامه های باد»، «دانه های ریز برف»، «کنار رودخانه»، «زمان می ایستد»، «فقط چشماتو ببند» و سومین فیلم به اکران درآمده او است؛ فیلمساز جوانی که با آثار کوتاهش مورد توجه قرار گرفت و تجربه گرایی را به عنوان اصلی ترین ویژگی با خود به فیلم های بلند سینمایی اش آورد. این تجربه گرایی در پنج فیلم اول امینی به گونه یی دیگر خودنمایی می کند و ابایی ندارد که اعتراف کند هیچ وقت با فیلمنامه کامل سر صحنه نمی رود. به گفته بهتر فیلم های او همیشه بر اساس یک ایده اولیه محوری که تا حدی بسط یافته، کلید می خورند و در طول فیلمبرداری و سر صحنه است که سر و شکل کار مشخص می شود. این ویژگی در کنار نقاط قوت و ضعفی که می تواند داشته باشد یک مولفه مشترک را وارد آثار امینی کرده که بیش از هر چیز از قابل استناد نبودن فیلمنامه می آید. معمولاً فیلم های وی هر چند کارگردانی حساب شده و خلاقانه دارند اما در مورد اکثرشان می توان مدعی شد بر یک ایده بسط نیافته و بدون افت و خیز سوارند و کمبود بار درام به شدت در آنها خودنمایی می کند.
هرچند امینی می تواند این وجه را به عنوان ویژگی یا سبک کاری خود بداند اما ششمین فیلمش نشان می دهد وقتی دستمایه مضمونی قوی تری در اختیار دارد، مهارت های کارگردانی او هم به شکل بهتری خودنمایی می کند. در واقع کم لطفی به فیلمنامه و بستر قصه یی که قرار است درام بر آن جاری شود به گونه یی برجسته در آثار او خودنمایی می کند که بهانه تجربه گرایی نمی تواند پاسخ خوبی برای این کاستی باشد. امینی هرچند «استشهادی برای خدا» را هم به همین شیوه و بدون فیلمنامه کامل و جامع شروع کرده، اما مهم ترین ویژگی این ایده یا طرح اولیه را باید متکی بودن آن بر موقعیتی به شدت دراماتیک دانست که در خصوص آن تحقیق شده است. ایده اولیه این فیلمنامه از سه گانه محمود آیدن درباره مرگ و ستایش زندگی می آید که متکی بر یک حدیث نبوی است. طبق این حدیث اگر کسی بمیرد و 40 مومن شهادت بدهند آدم خوبی بوده، خداوند به حرمت آن 40 مومن او را می بخشد. جذابیت این ایده در محوریت قهرمانی است که می خواهد قبل از مرگ خیالش از آمرزیده شدن راحت شود و شروع به جمع کردن این 40 امضا می کند. به این ترتیب به گونه یی از پیش تعیین شده بدون آنکه حتی قصه یی مشخص باشد، می توان متصور شد قهرمان شخصیتی خاکستری و چه بسا سیاه بوده که به واسطه اعمال و افکارش به آمرزیده شدن خود مطمئن نیست، پس تا دستش از دنیا کوتاه نشده، می خواهد کاری انجام دهد. به این ترتیب کارگردان در همین مرحله وامداری به یک ایده اولیه با شخصیتی مواجه بوده که بخشی از نیازها، انگیزه ها و حتی نقاط سیاه گذشته او از پیش مشخص بوده است. قرار دادن این شخصیت بر بستری متناسب با دغدغه ها و جهان بینی فیلمساز و دراماتیزه کردن به سبکی شخصی گام بلندی است که امینی در این فیلم برداشته است. بر همین اساس شخصیت اصلی؛ فتحی (جمشید هاشم پور) راهبانی است که روزهای پایانی عمرش را با بیماری مهلک دست به گریبان است و انگیزه او برای بازگشت به زادگاهش پس از 20 سال حلالیت گرفتن از اهالی است؛ روستاییانی که فتحی هنگام رفتن زمین هایشان را به آتش کشیده اما آنها حلالیت گرفتن فتحی از همسرش را مقدم بر خود می دانند. حالا او باید برای پیدا کردن نرگس که تک و تنها در کوهستان زندگی می کند، سفری دیگر را آغاز کند؛ سفری برای حلالیت گرفتن از همسری که با تهمت از خود رانده و با همه حرف و حدیث ها تنهایش گذاشته است. بالطبع آنچه به عنوان بستر روایت این قصه و شکل گیری ماجرا انتخاب شده، نشات گرفته از جهان بینی و سلیقه کارگردان با تکیه بر مهارت های او در کارگردانی است. انتخاب روستایی متروک در منطقه یی کوهستانی که تنها چند ساکن پیر و زمینگیر دارد به جهت داستانی این امکان را ایجاد کرده تا قصه در اجتماعی بدوی بر محور چند شخصیت فرعی عام حرکت کند و فتحی و مساله اش کمرنگ نشود. همچنین این موقعیت جغرافیایی بر اثر پیوند با بافت درام امکانی برای به چالش کشیدن مهارت های امینی به لحاظ یک کارگردان تجربه گرا را ایجاد کرده است. کار کردن با امکانات محدود موجود در محیط روستا و وضعیت آب و هوایی سخت که توانایی های فیلمساز را به چالش می کشد، بخشی از این ویژگی است. از نظر درام پردازی حرکت قصه در میان شخصیت های فرعی چون شیخ امیرمحمد (محسن تنابنده)، مامور مخابرات/ گورکن (احمد مهرانفر) و بهیار (خانم رحیمی/ سروناز مستوفی) کمک کرده در عین حالی که قصه آنها چندان پررنگ و دراماتیک نشود، فضاسازی باورپذیر از محیط و موقعیت روستا ارائه شود.

علاوه بر آنکه خطوط فرعی قصه که مربوط به روابط بین این شخصیت ها است به خوبی می تواند فضاهای خالی بین پیگیری ماجرای فتحی را پر کرده و به نوعی زندگی را وارد این بستر داستانی کند.

تلخی و تیرگی موقعیت که به واسطه ناکام ماندن فتحی در رسیدن به نیاز دراماتیکش شدت می گیرد نیز به واسطه طنز موجود در این روابط و هوای زندگی که بین آنها جاری است، می تواند تعدیل یابد؛ در عین حالی که اتمسفر فضا به گونه یی یکدست مسیر حرکت فتحی به سوی مرگ را تداعی می کند.

به عنوان مثال دوگانه بودن کارکرد شخصیت گورکن/ مامور مخابرات و همجواری او با شیخ امیرمحمد این موقعیت را ایجاد کرده که در صحنه یی شیخ چگونگی کفن کردن میت را با جزییات برایش توضیح دهد. در واقع این قصه فرعی نوعی پیش آگاهی از مرگ فتحی است که در پایان فیلم همین مراسم شامل حالش می شود.

همراه شدن این سه شخصیت همراه با فتحی برای رساندن او به اقامتگاه نرگس در بالای کوه هر چند از وجه منطقی تمهیداتی دارد اما وجه مفهومی و نمادین آن نیز با ظرافت پرداخت شده است؛ بهیاری که برای کمک به زایش و تولد یک نوزاد می رود، جوانی که روح جریان زندگی و عشق را با خود به همراه دارد، شیخی که سویه اعتقادی اتفاقات و ماجراها را تامین می کند و مردی که آخرین گام های لرزان را به سوی مرگ برمی دارد. در کنار پرداخت حساب شده یی که تلاش شده در ساختار روایی قصه طراحی شود و قرینه پردازی آغاز و پایان در کنار ریل قطار با حضور شیخ محمد یکی از آنهاست، طراحی فینال قصه فتحی هم ظرافت هوشمندانه یی دارد. فاصله گرفتن از نشان دادن تصویر نرگس که مخاطب از ابتدا برای دیدنش کنجکاو است کمک کرده علاوه بر اینکه تصویر محض او بشکند، نوع مرگ خودخواسته فتحی هم تاثیرگذارتر شود؛ ویژگی که می توانست به راحتی با یک رویارویی کلیشه یی و رد و بدل شدن دیالوگ کاملاً از دست برود. در حالی که عمق عذاب وجدان فتحی به او اجازه رویارویی با نرگس را به او نمی دهد و بهترین عذرش مرگ قبل از مواجهه است؛ کلبه یی که به مثابه کعبه آن را طواف می کند تا با مرگ بر آستانه درگاهش به گونه یی تطهیر شود. «استشهادی برای خدا» را می توان کامل ترین فیلم علیرضا امینی دانست؛ هم در پرداختن به دغدغه های شخصی و تجربه گرایی خاص او هم به جهت ارزشگذاری به پرداخت داستانی که روند و افت و خیز دارد و مخاطب علاقه مند را با خود همراه می کند.
منبع:اعتماد