مرگ فروشنده

منتقد: رضا آشفته

مرگ فروشنده" نوشته آرتور میلر اثری كاملاً ضد سرمایه داری است. زمانی این اثر در آمریكا نوشته و اجرا شد كه برای دولت آمریكا ننگ بود كه شهر و ندانش تابع نظام های سوسیالیستی و كمونیستی شوند. به همین دلیل میلر چاره ای جز خروج از آمریكا و اقامت اجباری در پاریس نداشت و از سوی دیگر این متن، دولت آمریكا را به سمت همگانی شدن"بیمه و تأمین اجتماعی" سوق داد.

با این مقدمه درمی یابیم كه نادر برهانی مرند به عنوان كارگردان و محمدامیر یاراحمدی به عنوان دراماتورژ دست روی یكی از با ارزش ترین متن های نمایشی قرن بیستم گذاشته اند. تركیب برهانی مرند و یاراحمدی زمینه تحلیل و برداشت آزاد در اجرا را فراهم ساخته كه همین نكته منجر به امضای مستقلی می شود. به عبارت بهتر ما در تالار قشقایی شاهد اجرای"مرگ دستفروش" برهانی مرند و یاراحمدی خواهیم بود.

اگر آرتور میلر در مرگ فروشنده به واقع گرایی صرف و تكنیك"فلاش بك" اهمیت می دهد، در اجرای نادر برهانی مرند و محمدامیر یاراحمدی، اجرا كاملاً مینی مال و سیال می نماید. مینی مال از این جهت كه تمام اتفاقات در یك مكان ثابت با كوچكترین تغییرات و جابه جایی ها شكل می گیرد. یك پنج دری و یخچال در انتهای صحنه، دو میز ناهارخوری سمت چپ و یك كنده بزرگ در سمت راست، به این مواد و وسایل موجود هیچ چیزی اضافه نمی شود. در صحنه نیز از احساسات و حركات زائد برخلاف اجراهای واقع گرا كاسته شده و در فضا امكان تفكر در مورد وقایع و آدم ها بیشتر سیطره یابد. سیال هم به دلیل آن كه توهمات، مرور خاطرات و رو در رویی با اهل خانه و صاحب كار در زمان حال از زاویه ذهن ویلی لومن، مرد فروشنده عبور می كند. البته این سیالیت موجود نیز آگاهانه و عامدانه از سوی پدیدآورندگان ایرانی بر متن تحمیل شده و این تحمیل به بهترین شكل ممكن نمودِ عینی می یابد. توهماتِ ویلی با صداهایی از زمان های دور و نزدیك از طریق بلندگو در صحنه در تاریكی و روشنایی شنیده می شود؛ گاهی او با این صداها وارد گفت وگو می شود و گاهی نیز این صداها در لحظه تبدیل به تصویری از گذشته (فلاش بك) می شود و ما آن واقعه را در صحنه می بینیم. مثلاً لحظه ای كه"ویلی" با همسرش لیندا به درد و دل می پردازد، یك آن با صدای زنِ بدكاره و بعد با او وارد بازی می شود. این تنوع در استفاده از امكانات صوتی و تصویری به فضایی غیرقابل پیش بینی و مخاطب هر لحظه به دنبال یك اتفاق یا نكته جدید، كنجكاوی می كند. مطمئناً دردِ نداری و فروریزی یك مرد پر غرور و متكی به نفس، چندان هم قابل تحمل نیست. البته مردی كه گاه به دروغ متوسل می شود تا رویاهای خود را در صحنه زندگی عملی سازد، اما باز می ماند و این بازماندگی از رویاها به سرخوردگی و شكست منجر می شود. مطمئناً"رویای آمریكایی" كه هدفی والاتر از تصاحب و فتح دنیا و ثروت اندوزی ندارد، در مرگ فروشنده میلر به بهترین شكل ممكن مورد شناسایی، واكاوی و نقد قرار می گیرد. "شوولت لعنتی"، ماشین تولیدی آمریكاست كه مورد غضب ویلی قرار می گیرد. درخت هایی كه بریده می شوند تا جای آن ها ساختمان ها و برج ها سر به فلك كشیده ساخته شوند. این بار هم ویلی به فكر معدوم شدن آن معمارهاست. بن لومن، برادر ویلی مدام در افكار و توهمات ویلی وول می خورد، او سر از آلاسكا و آفریقا و هر جایی كه می توان از آن جا الماس و ثروت بیرون كشید، درمی آورد. او مظهر آمریكایی هاست؛ مردانی كه برای تصاحب ثروت پا به این سرزمین ناشناخته نهاده و از آن جا نیز به دنبال فتح جاهای ناشناخته كنجكاوی می كنند. یا فتح دنیا كه امروز بر عینه می بینیم آمریكا به عنوان یك قدرت در صدد است تا علناً بر تمام دنیا سیطره یابد. بنابراین میلر زنگ خطر را برای همه دنیا به صدا درمی آورد تا در پی مهار این دنیا طلبی های كاپیتالیستی باشند. او یك ضد آمریكایی است. آمریكا به عنوان یك تفكر و نه یك علت!

برهانی مرند خود را از خط و ربط متن میلر بیرون می كشد تا با نگاهی مستقل، اجرای خود را با زمان امروز متناسب كند. "جریان سیال ذهن" با آن كه در آغاز قرن بیستم با غول هایی مانند جویس، وولف و پروست به اوج می رسد و پس از آن كنراد، فاكنر و دیگران به آن پیچ و تاب علمی تری می دهند، اما این فن كمتر در صحنه تئاتر به دلایل پیچیدگی های خاص آن به كار گرفته شده است.

در سال های اخیر نیز برخی از كارگردانان و نمایشنامه نویسان به سمت بهره گیری از این تكنیك كاملاً روانشناسانه برآمده اند كه اثر فعلی برهانی مرند یكی از موفق ترین آن هاست. با آن كه منطق ذهنی بر تمامی رفتارها، حركات، احساسات، تغییرات و جابه جایی ها و استفاده از امكانات صوتی و تاریكی و مكث ها حاكم است، هیچ نكته بارزی مانع چنین رویكردی نمی شود. حتی صحنه پایانی(كه اصلاً با آن موافق نیستم ) نیز از منظر روح ویلی می تواند باورپذیر باشد. اگر میلر به روح اعتقادی ندارد، این بار برهانی مرند با چنین اعتقادی در صدد است تا او را از بالای آسمان به نظاره سوگواری خانواده اش بنشاند. این مرد نمی تواند در رویای آمریكایی خود خوشبختی را لمس كند و چاره ای جز اقدام دیگری برای خودكشی ندارد. بنابراین برای آخرین بار در خودكشی موفق می شود. قبلاً هم در طول متن، چند بار اشاره هایی مستقیم از سوی همسر و فرزندان ویلی به این خودكشی می شود. اما دلیل عمده ای كه با صحنه پایانی مخالفت می كنم، این است كه آوردن چتر و آدم های شیك بر سر یك گور، تصویری كاملاً تكراری است و حتماً هر كسی چند نمونه از آن را در چند فیلم یا نمایش دیده است.

این رویای آمریكایی پر و بال بچه های ویلی را نیز سوزانده است. "بیف" به دنبال پولدار شدن سر از تگزاس درمی آورد و در آن یك دست لباس می دزد و سه ماه به زندان می رود. "هپی" هم با زن ها و دخترهای ولنگار می پلكد. مطمئناً در چنین آرمانشهری هر كسی به راحتی نمی تواند پای بگذارد. با این تفاسیر، این خانه از پای بست ویران است و میلر با زبانی صریح و تند، شكست تراژیك یك ملت را در مرگ فروشنده به نمایش در می آورد.

همین تفكر باعث می شود كه امضای برهانی مرند كارآمدتر از بسیاری از اجراها تا خلوت آدم ها(تماشاگران محدود) پیش برود و آنان نیز این تفكر مادی را مورد بازخوانی قرار دهند. وقتی تحلیل روشن پیش روی كارگردان باشد، آن وقت بازیگر و دیگر عوامل اجرایی نیز با وضعیتی روشن برای كار كردن مواجه خواهند شد. پیام دهكردی در نقش آفرینی ویلی، متكی به حركات كند و كلام تند است؛ كندی رفتار دلالت بر پیری و تندی گفتار نیز دلالت بر عصبانیت او دارد. البته گاهی نیز سكوت و مكث های سردرگمی در بازیش نمود می یابد كه در این لحظات ذهنش به گذشته ها و رویاهایش می رود و گاهی نیز از شكست و فرود امروزش دچار سردرگمی می شود. این همه رفتار متنوع باعث چند بعدی شدن بازی و نمود یافتن نقشش شده است. امیر جعفری نیز با آن كه زمان كمتری در صحنه حضور می یابد، اما تأثیرگذاری بیشتری دارد. او كه نمونه یك آدم خرفت است، در زمان مستی و سر حالی دو بازی متفاوت را ارائه می كند و در هر دو موقعیت نیز حضورش بر ضرباهنگ كار تأثیر مطلوب می گذارد. سیامك صفری در نقش آفرینی"بن" به رفتارهایی مانند بازی با چتر، پیپ كشیدن، حمل چمدان و... عمل می كند كه جزء توهمات ویلی درباره یك آمریكایی خوشبخت است. افسانه ماهیان نیز وظیفه ای سنگین را بر عهده گرفته و به خوبی از عهده نقش خود برمی آید. زنی كه باید در رویای ویلی بیداد كند و رابطه او را با پسرش(بیف) بر هم زند. هومن برق نورد(بیف) و احمد مهران فر(هپی) نیز از عهده نقش خود برآمده اند. دو برادر كه یكی به درون و دیگری به برون غلطیده اند و البته هر دو در ورطه افراط و نامتعادل قرار گرفته اند. هر دو در رویای آمریكایی خود و برخلاف پدر در آغاز راه ناكام مانده اند. ریما رامین فر یك همسر وفادار را به خوبی نمایان می سازد. مابقی نقش ها با آن كه اندك هستند، بدون اشتباه نمایان می شوند.

بازی های خوب و تفكر برانگیز در كنار طراحی صحنه منوچهر شجاع، طراحی لباس پریندخت عابدینی و طراحی چهره پردازی سارا اسكندری نمودِ بیشتری می یابد تا در پایان كارگردانی نادر برهانی مرند و حضور محمدامیر یاراحمدی به عنوان دراماتورژ عینیت ملموسی بیابد. مطمئناً یك اجرای موفق باعث مسرت تماشاگران می شود و در تهرانی كه به ندرت آثار قابل تحسین به صحنه می آید، وجود چنین افراد و گروه هایی لازم و ضروری است.

مرگ فروشنده آرتور میلر همیشه برایم قابل تحسین بود، اما برای اولین بار با یك اجرای ایرانی، این متن برایم قابل تحسین تر شد. همانا همت و سختكوشی تمامی عوامل حرفه ای"گروه تئاتر معاصر" در تحقق چنین رویایی مؤثر بوده اند و ایمان دارم كه تماشاگران مرگ فروشنده با رضایت خاطر دقایق بی شماری را صرف اندیشیدن در زوایای روشن و پنهان آن خواهند كرد.